Toruń - centrum polskości na Pomorzu w czasie zaborów
w przygotowaniu
Życie narodowe polskie w Toruniu rozwijane było przez 39 organizacji polskich, w tym wiele o zasięgu działania obejmującym całą prowincję Prus Zachodnich, niektóre ponadto też część Prowincji Poznańskiej; wychodziły liczne czasopisma (w tym Gazeta Toruńska), a także Towarzystwo Naukowe - jedyna polska instytucja naukowo-badawcza w Prusach Zachodnich, profesjonalnie badająca i dokumentująca polskość Pomorza Nadwiślańskiego.
Do innych najważniejszych należały:
Związek Plebejuszy zał. 1844 r.,
Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej Prus Zachodnich zał. 1848 r.,
Liga Narodowa Polska zał. 1848 r.,
Towarzystwo Polskie zał. 1848 r.,
Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe zał. 1862 r.,
Towarzystwo Oświaty Ludowej zał. 1872 r.,
Centralny Zarząd Towarzystw Rolniczych w Prusach Zachodnich zał. 1874 r.,
Towarzystwo Naukowe w Toruniu zał. 1875 r.,
Muzeum TNT zał. 1876 r.,
Bank Kredytowy Donimirski-Kalkstein-Łyskowski i Spółka zał. 1866 r.,
Toruńskie Towarzystwo Pożyczkowe zał. 1867 r.,
coroczne pomorskie Sejmiki Gospodarcze od 1867 r.,
Towarzystwo Śpiewu św. Cecylii zał. 1867 r.,
Towarzystwo Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod Zaborem Pruskim zał. 1869 r.,
Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt Polskich zał. 1870 r.,
Towarzystwo Przemysłowe zał. 1872 r.,
Towarzystwo im. Tomasza Zana zał. 1884 r.,
Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej zał. 1892 r.,
Towarzystwo Czeladzi Katolickiej zał. 1892 r.,
Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" zał. 1894 r.,
Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Robotników i Rzemieślników pw. św. Wojciecha zał. 1895 r.,
Towarzystwo Śpiewacze "Lutnia" zał. 1898 r.,
Towarzystwo Czytelni Ludowych zał. 1901 r.,
Polski Związek Zawodowy zał. 1902 r.,
Zjednoczenie Zawodowe Polskie zał. 1905 r.,
Związek Polskich Robotnic zał. 1907 r.;
"Gazeta Toruńska" i inne liczne czasopisma, np.
od 1848 r.: "Biedaczek czyli Duży a Tani Tygodnik dla Biednego Ludu",
od 1869 r.: "Kalendarz Polski",
od 1869 r.: "Rocznik Sejmików Gospodarskich",
od 1871 r.: "Gospodarz",
od 1875 r.: "Przyjaciel",
od 1878 r.: "Roczniki TNT",
od 1879 r.: "Fontes TNT",
od 1916 r.: "Żebraczek Bezdomnych")
Towarzystwo Naukowe w Toruniu założone w 1875 r. stanowiło centrum polskich działań intelektualnych na Pomorzu Nadwiślańskim, było jedyną polską instytucją naukową na tym obszarze, prowadziło liczne prace badawcze zwłaszcza historyczne, archeologiczne, publikacje naukowe, muzeum, bogatą bibliotekę, stając się głównym propagatorem polskości Pomorza (dawnych Prus Królewskich) i największą instytucją naukową Prus Zachodnich obok działającego w Gdańsku niemieckiego Westpreussischer Geschichtsverein i w Toruniu Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst,
- "Gazeta Toruńska" 1867-1921 - pierwszy polski dziennik na Pomorzu z dużymi zasługami w obronie przed germanizacją i zachowaniu polskości Pomorza
- 1858 r.: pierwsze na ziemiach polskich wydanie epopei narodowej Pan Tadeusz A. Mickiewicza,
- proces filomatów pomorskich i wielkopolskich, 1901 r.
W czasie zaborów Toruń - jako najważniejszy ośrodek polskości na Pomorzu - odwiedzali też sławni pisarze, malarze, artyści, jak np. w latach: 1838, 1843, 1845 Z. Krasiński, w 1858 roku Deotyma (Jadwiga Łuszczewska), w 1875 roku J. I. Kraszewski, w 1877 roku J. Matejko, w 1878 roku H. Wieniawski, w 1880 roku H. Modrzejewska, w 1883 roku Pablo Sarasate, słynny hiszpański skrzypek, wirtuoz i kompozytor.
