Kościół św. Piotra i Pawła (podominikański) w Chełmnie

 

Kościół z przełomu XIII i XIV jest zaliczany do najstarszych na Ziemi Chełmińskiej. Budowla bazylikowa z bogatym szczytem schodkowym w fasadzie zachodniej pięknie zamyka ul. Dominikańską. Kościół trójnawowy, bazylikowy z trójbocznie zamkniętym prezbiterium.

 

Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła należał do dominikanów.

Dominikanie do Chełmna przybyli prawdopodobnie w 1233 r., tj. już w momencie lokacji miasta. Jednak pierwsza pewna wzmianka o dominikanach w Chełmnie pochodzi z 1244 r. i jest to jednocześnie początek budowy klasztoru i prezbiterium kościoła.
Wg tradycji dominikańskiej przyjmuje się, że erekcji chełmińskiego konwentu dokonał św. Jacek Odrowąż, pierwszy polski dominikanin. Klasztor chełmiński powstał jako siódmy z kolei po Krakowie, Wrocławiu, Kamieniu Pomorskim, Płocku, Gdańsku i Sandomierzu i od samego zarania przynależał do prowincji polskiej.

 

Budowę rozpoczęto już ok. 1240-50 (zachowały się pozostałości murów wchłoniętych obecnie w obręb neogotyckiej kruchty zachodniej z 1878 r.; z 3. ćw. XIII w. zachowana północna ściana wschodniego przęsła prezbiterium); w 1. poł. XIV w. wzniesiono dwunawową, niesymetryczną halę korpusu; zapewne w  3. ćw. XIV w. przebudowano korpus na trójnawową halę; w 2. poł. XVII podwyższono ściany nawy głównej i przekształcono korpus na bazylikowy. 
W 2. poł. XVIII w. kościół otrzymał nowy wystrój wnętrza, z którego po kasacie zakonu dominikanów w 1829 r. większość sprzętów przeniesiono do okolicznych kościołów wiejskich, m.in. w Dobrczu, Górznie, Grążawach, Kijewie Królewskim, Niedamowie, Łęcku, Linowie i Szczuce.

 

Po I rozbiorze Rzeczypospolitej, kiedy Chełmno trafiło do Królestwa Prus, w wyniku antykościelnej polityki państwa pruskiego, zakon dominikanów zaczął podupadać. Pozbawienie dominikanów dóbr gruntowych sprawiło, że już w początku XIX w. pojawiły się poważne kłopoty z utrzymaniem  zabudowań. W 1829 r. nastąpiła oficjalna kasata klasztoru przez władze pruskie, choć zakonnicy przebywali tu do 1836 r. Niepotrzebne nowym gospodarzom obiekty poklasztorne częściowo strawił pożar w 1830 r., część została rozebrana. W ten sposób zniknęły klasztor (stojący od strony północnej kościoła) i kaplica św. Jacka Odrowąża (przed kościołem od strony zachodniej).

W 1883 r. dobudowano neogotycką kruchtę przy fasadzie zachodniej.

W posiadaniu gminy ewangelickiej kościół pozostawał w latach 1829-1945.

 

obecnie filialny parafii pw. Wniebowzięcia NMP.

 

Wnętrze zostało zbarokizowane w 2. poł. XVIII w.

Zachowały się niewielkie fragmenty gotyckich malowideł ściennych w postaci sceny Ukrzyżowania (koniec XIV w.) między pierwszym a drugim przęsłem od wschodu w nawie pólnocnej oraz w postaci słabo czytelnej sceny Rzezi Niewiniątek w prezbiterium (poł. XV w.).

Nie zachowało się oryginalne barokowe, bogate wyposażenie, bowiem po przejęciu przez protestantów zostało usunięte.

Na miejscu zachowało się tylko kilka elementów:

 

Późnobarokowy ołtarz główny o ażurowej konstrukcji, wzorowany na ołtarzu głównym w kościele Mariackim w Toruniu, z 2. poł. XVIII w. Jego podstawową konstrukcję stanowi 9 kolumn z korynckimi kapitelami. Po bokach kolumny środkowej umieszczono nadwieszone rzeźby św. Opitra i Pawła - patronów kościoła. Ponad belkowaniem wznosi się glob ziemski otoczony promienistą glorią, wyżej grupa Koronacji Marii.

 

Drewniane rokokowe stalle w prezbiterium, dekorowane ornamentem rocaille i wolutami, nawiązują stylistycznie do ołtarza głównego.

 

Przy filarze w nawie głównej rokokowa ambona, na której baldachimie cztery putta przybrane w egzotyczne kostiumym przedstawiające personifikacje kontynentów.

 

Na południowej ścianie znajduje się niewielka tablica epitafijna Heleny Dobrskiej z Czapskich podkomorzanki malborskiej. O żalu męża po stracie młodej żony świadczy jego treść, pisana piękną staropolszczyzną

 

Uwagę zwraca w posadzce prezbiterium gotycka płyta nagrobna Heidenreicha (Heidenryka; zm. 1263 r.) od 1243 r. pierwszego biskupa chełmińskiego. Wcześniej, w latach 1238-1240 Heidenreich był prowincjałem dominikanów polskich.

Heidenreicha papież Innocenty IV osobiście konsekrował w Lyonie i przysłał jako biskupa do nowo powstałej diecezji chełmińskiej pod koniec 1245 r. Biskup ten, oprócz swojej niewątpliwie bogatej działalności pasterskiej w diecezji, podejmował na zlecenie Stolicy Apostolskiej takie zadania, które wskazują, iż był on jedną z najwybitniejszych postaci ówczesnego Kościoła. Na przykład jako legat papieski ochrzcił w 1251 r. i koronował  w 1253 r. – koroną papieską - pierwszego i jedynego króla Litwy – Mendoga.

Najprawdopodobniej stałym miejscem pobytu Heidenreicha w okresie tworzenia nowej diecezji był chełmiński klasztor dominikanów. O szczególnych związkach Heidenreicha z dominikanami chełmińskimi świadczy fakt, że miejscem jego wiecznego spoczynku stał się tutejszy kościół klasztorny. Szczątki zmarłego w dniu 29 czerwca 1263 r. biskupa spoczęły w prezbiterium, które właśnie zaczęto wznosić. Mogiłę pokryła, wykonana z białego wapienia płyta z wizerunkiem biskupa ubranego w szaty pontyfikalne, z pastorałem w ręce i udzielającego błogosławieństwa.

 

W posadzce pod łukiem tęczowym znajduje się płyta nagrobna wykonana z czerwonego marmuru, przedstawiciela możnego rodu szlacheckiego Prus Królewskich, dworzanina królewicza Władysława Wazy, Macieja Kosa zmarłego w 1628 r. Zdobiący ją medalion przedstawia cztery herby: Kos, Topór, Wieniawa, Poraj.

 

W 1898 r. w sąsiedztwie kościoła przy ulicy wybudowano tzw. pastorówkę - budynek mieszkalny rodziny pastora (w latach 1829-1945 kościół był w posiadaniu gminy ewnagelickiej).

Budynek w stylu neogotyckim, wyróżnia się schodkowym szczytem z blendami nawiązującym do szczytu kościoła.