Renowacje zabytków Torunia
w przygotowaniu
Szacunek do toruńskiego dziedzictwa architektonicznego, uznanego przez UNESCO za dziedzictwo kulturowe całej ludzkości, wyraża się m.in. w sposobie dbałości i konserwacji substancji zabytkowej. Nadzorem i koordynacją prowadzonych prac konserwatorskich zajmuje się biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków, powołane w 1918 roku, podlegające pod Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu.
Ochrona oryginalnych zabytków w Toruniu (w przeciwieństwie do kopii obiektów w Gdańsku czy Warszawie) jest jednym z najważniejszych działań służb miejskich związanych nie tylko z koniecznością utrzymania zabytkowej substancji materialnej, ale także z promocją turystyki.
Prace odnowy zabytków toruńskich miały miejsce już w czasach renesansu, o czym świadczą zachowane archiwalia. Wprawdzie nie znano wtedy pojęcia "zabytki", ale dbano o jak najlepszą prezentację i zachowanie wcześniej powstałych prac (zwłaszcza obiektów monumentalnych, czy związanych z ważnymi wydarzeniami historycznymi, a także innych dzieł sztuki) i ich zabezpieczenie dla potomnych. Niejednokrotnie prace takie były przeprowadzane - w dzisiejszym rozumieniu - nieprofesjonalnie i często, w dobrej wierze, niszczyły strukturę. Dopiero dzisiaj konserwatorzy zdejmują warstwy nałożone w ciągu wieków i ujawniają wygląd oryginalny dzieł.
W okresie zaboru pruskiego, z inicjatywy władz państwowych prowadzono pewne prace konserwatorskie przy obiektach uznanych za zabytkowe, jednak dotyczyły one głównie średniowiecznej architektury monumentalnej, przede wszystkim kościołów i Ratusza Staromiejskiego. Jednocześnie jednak, gdy prowadzono prace konserwatorskie przy obiektach średniowiecznej architektury monumentalnej i na przykład dużym nakładem kosztów remontowano Kościół Mariacki, zburzono równie monumentalny Kościół św. Mikołaja oraz Ratusz Nowomiejski. Nie zajmowano się natomiast kamienicami mieszczańskimi (z wyjątkiem regotyzacji domu przy ul. Piekary 9 czy przebudowie barokowej kamienicy przy ul. Szerokiej 16, gdzie zachowano bogate opracowanie malarskie stropów). Pomimo szerokiego zainteresowania średniowieczną architekturą militarną, do końca XIX wieku wyburzano gotyckie mury obronne, bramy, baszty i zasypywano fosy, przeznaczając ten teren pod nową zabudowę.
Pierwsze akty prawne dotyczące ochrony zabytków w Toruniu są stosunkowo późne i pochodzą z 1907 roku. Wtedy na podstawie dekretu cesarza pruskiego Wilhelma II wydano dokument przeciwko zeszpecaniu miejscowości i okolic wyróżniających się krajobrazowo. Jest to pierwsza całościowa próba prawnej regulacji ochrony zabytków odnosząca się m.in. do Torunia. Na podstawie tegoż dokumentu jeszcze w 1907 roku rozpoczęto w Toruniu opracowywanie miejscowego statutu, który z różnych przyczyn ukończony został dopiero w 1918 roku, krótko przed końcem pruskiego panowania. Wydanie aktu zbiegło się także z powołaniem urzędu Miejskiego Konserwatora Zabytków. Koncepcja utworzenia tej instytucji pojawiła się w już 1916 roku, a opierała się na podobnym urzędzie w Kolonii.
Utworzony w 1918 roku statut ochrony zabytków toruńskich obowiązywał do II wojny światowej. W ogólnych ustaleniach prawnych podlegał rozporządzeniu prezydenta RP z 1928 roku, które obowiązywało z kolei do 1962 roku. W 1945 powołano natomiast Generalnego Konserwatora Zabytków, któremu podporządkowano Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, którym podlegali Miejscy Konserwatorzy. Od 1. stycznia 1999 r. Miejscy Konserwatorzy Zabytków podlegają Wojewódzkim Oddziałom Służby Ochrony Zabytków.
Prace konserwatorskie na szeroką skalę rozpoczęto w okresie międzywojennym, zwłaszcza po tym, jak w 1935 roku rozporządzeniem prezydenta RP toruński zespół staromiejski uznano za zabytkowy, a zgodnie z okólnikiem nr 112 Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1936 roku o ochronie charakteru miast starych i dzielnic staromiejskich, szczególną uwagę zwrócono na problemy komunikacji wewnątrz zabytkowego centrum oraz uporządkowanie elewacji kamienic, odsłaniając cenne detale gotyckie i renesansowe. Do prac tych należą m.in. odsłonięcie malowideł w prezbiterium i rozpoczęcie oczyszczania sklepień w nawie głównej w Kościele św. Jakuba, konserwacja polichromii Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny w Katedrze św.św. Janów, rekonstrukcja i konserwacja fasady kamienic np. w Rynku Staromiejskim 19, 20, 31, ul. Chełmińskiej 14, Sukienniczej 26, Królowej Jadwigi 3 i in. W końcu lat 30. projektowano gruntowną renowację wczesnobarokowych krużganków i ich szczytów przy Kościele NMP; przygotowując do konserwacji rozebrano piękne szczyty, które zaginęły w czasie II wojny światowej i dopiero w latach 90. XX wieku zostały zrekonstruowane. W 20-leciu międzywojennym odnowiono łącznie 80 starych obrazów.
Po II wojnie światowej pierwszy program konserwatorski został opracowany w 1958 roku przez ówczesnego konserwatora miejskiego, B. Rymaszewskiego. Główną kwestią miało być sztuczne rozluźnienie zabudowy we wnętrzach kwartałów przez wyburzenie oficyn, których w większości nie uznano za zabytkowe. Zabiegowi temu poddano w latach 1968-1973 na szczęście jedynie blok ograniczony Rynkiem Staromiejskim, ul. Szewską, Szczytną i Szeroką, gdzie po wyburzeniu oficyn podwórka okazały się nienaturalnie puste. Ponadto według tych założeń starówka miała skupiać najważniejsze placówki kulturalne, punkty usługowe, a zwłaszcza obsługę ruchu turystycznego.
Rozpoczęcie dużych prac konserwatorskich miało miejsce zwłaszcza od drugiej połowy lat 50. W latach 1957-1964 dokonano kapitalnego remontu Ratusza Staromiejskiego, przywracając mu częściowo dawny urok, a w okresie 1958-1966 ruin zamku krzyżackiego, co związane było z 500. rocznicą zawarcia II pokoju toruńskiego i 1000-leciem państwa polskiego. Równocześnie odnawiano niektóre najcenniejsze kamienice mieszczańskie (np. w latach 1960-1963 Dom Kopernika, przy ul. Żeglarskiej 5 i 7, Franciszkańskiej 12, Chełmińskiej 28, w latach 1967-1969 Kamienicę Pod Gwiazdą, Ekonomię, kamienicę w Rynku Staromiejskim 17, Rynku Nowomiejskim 17 i inne) oraz wnętrza kościołów (np. 1956-1957 konserwacja odkrytych polichromii podwieżowych w Kościele św. Jakuba, 1966 roku renowacja polichromii sklepiennych w nawie głównej w Kościele Mariackim).
Wielkim zadaniem konserwatorskim, realizowanym w latach 1968-1973 z okazji Roku Kopernikańskiego (1973), była zakrojona na dużą skalę konserwacja i restauracja zabytków architektury zespołu staromiejskiego. W tym celu powołano Biuro Odnowy Zespołu Staromiejskiego. Programem konserwatorskim objęto 106 zabytkowych budowli (pierwotnie miało ich być 122) w trzech kwartałach (1: Rynek Staromiejski-Szewska-Szczytna-Szeroka, 2: Kopernika-Ducha św.-Rabiańska-Żeglarska, 3: Kopernika-Ducha św.-Rabiańska-Piekary), tj. zaledwie 7% domów wymagających renowacji. W większości przypadków odnowiono elewacje odkrywając i eksponując wiele cennych detali (np. portale, stropy, ornamenty rzeźbiarskie, malarskie lub ich fragmenty), ale także niektóre prace nie w pełni korespondowały z wymogami konserwatorskimi. Niestety w trakcie tych pięciu lat nie zrealizowano całego programu odnowy zabytków i już po zakończeniu Roku Kopernikańskiego (1973) prace zostały zatrzymane. Powrócono do nich dopiero w latach 90. XX wieku, w warunkach samorządowych. Przebudowano wtedy też układ komunikacyjny, wyprowadzając ze starówki ruch tranzytowy i linię tramwajową i budując obwodnicę staromiejską - ul. Wały Sikorskiego oraz Bulwar Filadelfijski.
Kolejna okazja renowacji zespołu staromiejskiego związana była z jubileuszem 750. rocznicy nadania Toruniowi praw miejskich (1983 r.). W 1979 roku obradowała w Toruniu Międzyresortowa Komisja ds. Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich w Polsce, która uznała konieczność podjęcia skutecznej uchwały rządowej dotyczącej zapewnienia dostaw deficytowych materiałów i środków finansowych. Z kolei w 1980 roku powołano Społeczny Komitet ds. Koordynacji Odnowy Zespołu Staromiejskiego m. Torunia, a Biuro Rozwoju Miast i Osiedli w Toruniu opracowało nowy plan szczegółowy zagospodarowania przestrzennego zespołu staromiejskiego. Niestety obchody nie spowodowały realizacji zamierzonych celów, a prace sprowadzone zostały jedynie do remontów zabezpieczających i napraw doraźnych uszkodzeń, aby choć częściowo powstrzymać postępujący proces degradacji starówki, wywołany jej przeciążającą eksploatacją.
W latach 1980-1984 nie dokonano natomiast pełnej restauracji ani jednego budynku. Obradująca w 1984 roku w Toruniu Narodowa Rada Kultury podjęła uchwałę mówiącą o konieczności szybkiego ratowania zabytków Torunia. Natomiast w 1986 roku Miejska Rada Narodowa powołała Obywatelski Komitet Odnowy Zabytków Torunia, który miał działać wzorem krakowskiego Komitetu i stanowić wsparcie dla działań podejmowanych przez władze.
W wyniku tych wszystkich działań sytuacja w zakresie restauracji zabytków uległa pewnej poprawie. W połowie lat 80. wykonano kilka cennych prac konserwatorskich (m.in. w 1985 r. spichrze przy ul. Podmurnej 9/11 z przeznaczeniem na Instytut Archeologii UMK, przy ul. Podmurnej 1/3 dla Domu Muz, w 1986 roku przy ul. Rabiańskiej 3 dla oddziału Polskiego Związku Filatelistów, w 1987 roku rekonstrukcja baszty obronnej przy ul. Podmurnej 60 dla Wydziału Kultury, Turystyki i Sportu UM, i kilkadziesiąt innych budynków - w 1986 roku łącznie 60, w tym w 29 prowadzono remont kapitalny).
W 1987 roku ponownie obradowała w Toruniu Narodowa Rada Kultury, która poparła działania władz miasta w zakresie konserwacji zabytków i zwróciła uwagę, że Toruń to drugie po Krakowie miasto, o zabytki którego trzeba szczególnie dbać.
Tymczasem trwały też mniejsze prace, prowadzone m.in. we wnętrzach (np. w latach 1988-1990 konserwowano cenne gotyckie malowidła w nawie południowej w Kościele Mariackim, odkryte w 1891 roku oraz od 1983 roku mauzoleum Anny Wazówny); z innych większych należy wspomnieć o szerokiej restauracji (ciągnącej się wprawdzie od 1976 roku) Pałacu Dąmbskich, ukończonej dopiero w 1992 roku.
Etap pomyślny dla toruńskich zabytków i intensywnych prac renowacyjnych rozpoczął się z początkiem lat 90. XX wieku, kiedy to w 1992 roku w wyniku porozumień wojewódzkiego konserwatora zabytków i samorządowych władz miasta, przeznaczano znaczne kwoty z budżetu miejskiego na konserwację zabytków. Odtąd przeprowadzono restaurację bardzo wielu obiektów zabytkowych.
Część prac konserwatorskich jest finansowana we własnym zakresie przez prywatnych właścicieli kamienic, część finansuje kasa miejska. Zasadą postępowania konserwatorskiego stała się możliwie jak najbardziej ścisła współpraca z inwestorem. Dąży się do wzajemnego zrozumienia i uzgodnienia programu realizacyjnego na linii inwestor-konserwator i w następnej kolejności z architektem i konstruktorem.
W związku z uwieńczonymi w 1997 roku sukcesem staraniami o wpisanie toruńskiego zespołu staromiejskiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO, prowadzono rewaloryzację wielu obiektów, np. prowadzone od 1994 roku prace w Katedrze Świętojańskiej doprowadziły do odnowienia całego prezbiterium wraz z wyposażeniem (głównie cennymi polichromiami ściennymi), Kaplicy Najświętszego Sakramentu, kruchty północnej, w 2001 roku wieży, udostępniając turystom wejście do dzwonu Tuba Dei. Prace prowadzono też w pozostałych gotyckich kościołach (w Kościele św. Jakuba odnowiono m.in. kruchtę północną, polichromie ścienne, elewację prezbiterium, kilka ołtarzy bocznych, w Kościele Mariackim w związku z obchodami 350. rocznicy Colloquium Charitativum w 1995 roku odrestaurowano m.in. mauzoleum Anny Wazówny, mur arkadowy przy ul. Panny Marii, odsłonięto rzut przyziemia Kościoła św. Mikołaja). W latach 1992-1995 fundacja "Tumult" prowadziła prace w dawnym zborze ewangelickim, adaptując go na swoje potrzeby. W latach 1993-1995 przeprowadzono gruntowną odnowę Dworu Artusa, przywracającą mu blask świetności, także remontu konserwatorskiego dokonano w Dworze Mieszczańskim Bractwa św. Jerzego. Mostowi Paulińskiemu przywrócono stan z XVII wieku i udostępniono turystom.
Odnawiano też wiele kamienic, spośród których kilka otrzymało tytuł "Obiekt Roku" w kategorii rewaloryzacji zabytków, a na szczególne wyróżnienie zasługuje kamienica gotycko-barokowa przy ul. Łaziennej 22 oraz sensacyjne odkrycia gotyckich polichromii w kamienicy przy ul. Królowej Jadwigi 9. Na odrębną uwagę zasługują prowadzone w latach 1998-2001 pierwsze w historii prace archeologiczne na zamku Dybów.
W związku z wizytą Jana Pawła II w Toruniu w 1999 roku odnawiano przede wszystkim wiele fasad kamienic (zwłaszcza przy głównych traktach), na co korzystnych kredytów udzielały władze miasta, także Drzewo Życia, którego replika była głównym elementem ołtarza papieskiego.
W latach 1998-2002 w zespole staromiejskim prace konserwatorskie, remontowe i adaptacyjne wykonano w ponad 400 nieruchomościach, z czego znakomitą większość stanowiły obiekty prywatne. Wykonano także konserwację wielu sakralnych zabytków ruchomych, polichromii ściennych i elementów budowli. Tym niemniej na mocy decyzji Zarządu Miasta o zawieszeniu konserwatora miejskiego w decyzjach dotyczących ochrony niektórych budynków dawnej rzeźni miejskiej wyburzone zostały przez nowego właściciela zabytkowe obiekty przemysłowe. W latach 1998-2002 budżet miasta wspierał prace konserwatorskie na łączną kwotę ponad 8 mln zł.
W ostatnich latach, na przełomie XX i XXI wieku, trwała zakrojona na wiele lat, duża restauracja fasad Ratusza Staromiejskiego. Dokonywała się ona ze środków Generalnego Konserwatora Zabytków przy współudziale miasta. W pierwszej kolejności pracami konserwatorskimi objęto wieżę ratuszową, gdzie odkryto gotyckie polichromie, przez co zyskała ona piękny i najbardziej zbliżony do autentycznego wygląd, a także całą fasadę południową wraz z narożnymi wieżyczkami. W końcu 2004 roku zajęto się ostatnią z czterech zewnętrznych ścian Ratusza - zachodnią z ryzalitem. Wkrótce rozpoczęto renowację ścian od strony dziedzińca.
W tymże okresie m.in. odnawiano gruntownie fasadę Kamienicy Pod Gwiazdą, całą Bramę Mostową (niszcząc jednak pierwotne otwory), fasady Bramy Klasztornej, Basztę Gołębnik, zamek Dybów, pomnik Kopernika.
W 2005 r. rozpoczęła się wielka renowacja Katedry Świętojańskiej, w wyniku której do 2011 r. odnowiono dachy oraz elewacje naw i wieży; odnowie poddano przeszło 3 tys. m kw. dachu nad korpusem głównym, kaplicami, prezbiterium i wieżą, przeszło 6500 m kw. elewacji i 18 maswerkowych okien witrażowych. Prace zostały sfinansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, budżetu Torunia, marszałka i wojewody kujawsko-pomorskiego oraz funduszy własnych parafii. Natomiast do 2013 r. ma zakończyc się odnawianie wnętrza.
Jednak niestety przy okazji tej renowacji nie odtworzono charakterystycznej wieżyczki-sygnaturki katedralnej, będącej dopełnieniem bryły świątyni.
W latach 2007-2011 w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Działanie 6.4, Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym, realizowano projekt "Toruń Hanza nad Wisłą".
W ramach projektu została przeprowadzona modernizacja Ratusza Staromiejskiego, najważniejszego z muzeów toruńskich, prezentującego m.in. wielką kolekcję związaną z dziejami rzemiosła cechowego i handlu w Toruniu, wraz z poszerzeniem powierzchni wystawienniczych.
Nastąpiła także konserwacja, rewitalizacja i zagospodarowanie turystyczne Zamku Krzyżackiego, w tym m.in. realizacja systemu nagłaśniającego w celu przeprowadzania pokazów „Światło i Dźwięk”, wprowadzenie iluminacji świetlnej, adaptacja ruin Zamku do celów ekspozycyjnych i realizacji projektów turystycznych takich jak: turnieje rycerskie, pokazy dawnego rzemiosła, jarmarki średniowieczne, w czasie których prezentowane są wyroby rzemieślnicze i rękodzieło.
Projekt przewidział również zagospodarowanie przestrzeni ulicy Szerokiej i Królowej Jadwigi, w tym ekspozycję herbów miast hanzeatyckich, herbów kupieckich i znaków cechowych podwieszanych pod latarniami, ustawienie rzeźby "Piernikarki Toruńskiej" oraz „Przekupki z wagą” na Rynku Nowomiejskim.
