Kościół Krzyża św.

 

Kościół znajdował się w sąsiedztwie też nieistniejącego kościoła św. Wawrzyńca na Przedmieściu Chełmińskim; był położony kilkanaście metrów na południe od niego.
Wiedza o tym kościele toruńskim jest bardzo skromna, a jeszcze do okresu międzywojennego mylnie utożsamiano tę świątynię z kościołem św. Wawrzyńca. Dopiero przypadkowe odkrycie fragmentu murów przy okazji budowy w 1987 r. ciepłociągu, pozwoliło na bliższe zdefiniowanie tej świątyni.

 

Pozostałości kościoła Krzyża św. odsłonięte jesienią 2024 r. w związku z modernizacją ciepłociągu zbudowanego tu w 1987 r. Na fotografii widoczny m.in. fragment zbudowanej wtedy betonowej komory na - częściwowo zniszczonych do tego celu - murach gotyckiego kościoła

Był to kościół gotycki zbudowany na planie równoramiennego krzyża, prawdopodobnie ok. 1300 r. 

W jego wschodnim sąsiedztwie, a zarazem w południowym sąsiedztwie kościoła św. Wawrzyńca, w 1327 r. rozpoczęto wznoszenie zabudowań klasztornych dla benedyktynek, które przeniosły się tutaj po 1327 r. z klasztoru przy kościele Ducha św. na Rybakach. W 1391 r. klasztor i kościół uległy pożarowi, zostały jednak odbudowane i na nowo poświęcone w 1410 r. Gdy w 1414 r. ze względu na zagrożenie przez wojska polskie króla Władysława Jagiełły na rozkaz wlk. mistrza krzyżackiego Michała Küchmeistra zburzono klasztor i pobliski kościół św. Wawrzyńca, kościół św. Krzyża ostał się lub wzniesiono tu nowy obiekt. W tym samym czasie benedyktynki zostały przeniesione z powrotem do klasztoru przy kościele Ducha św., a kościół wraz z terenem poklasztornym został przekazany na rzecz odbudowanego kościoła św. Wawrzyńca. Po 1441 r. najpewniej z wykorzystaniem murów zburzonego klasztoru benedyktynek zbudowano w jego miejscu szpital św. Wawrzyńca, rozebrany ostatecznie w XVI w., a odkryty archeologicznie w latach 2005-2006.
Nie jest znana data zniszczenia kościoła św. Krzyża, gdyż od tego momentu nie pojawia się on w archiwaliach. Byc może został rozebrany w związku z budową w sąsiedztwie barbakanu Chełmińskiego w 1449 r.

Dokładne zlokalizowanie Kościoła było możliwe dzięki przypadkowemu odkryciu pozostałości fundamentów podczas kopania rowów pod ciepłociąg w 1987 r. Nie przeprowadzono wtedy większych badań archeologicznych. Ponownie na fragment pozostałości kościoła trafiono w 2019 r. podczas realizacji projektu "Zielona Brama gotyckiej starówki" i ponownie nie przeprowadzono rozszerzonych badań archeologicznyhch, nawet pomimo Programu Interdycscyplinarnych Badań Średniowiecznego i Nowożytnego Torunia, przyjętego do realizacji w 2007 r. (zobacz tutaj).