Cmentarz garnizonowy
Lokalizacja
Mokre, ul. Grudziądzka 22-30
1 km na płn.-wsch,. od Rynku Staromiejskiego
pkt. 9 na mapie
W latach 1816-1839 na płd.-zach. od Kaszownika istniał cmentarz garnizonowy, zajmujący powierzchnię 0,5 ha (350 prętów reńskich), przeznaczony dla żołnierzy armii pruskiej garnizonu Twierdzy Toruń. Teren, na którym ustanowiono ten cmentarz należał przed 1807 r. do Christiana Georga Elsnera (który był też właścicielem dużego folwarku Geretowo); w tymże 1807 r. został zarekwirowany przez wojsko, następnie po likwidacji Księstwa Warszawskiego i włączeniu Torunia ponownie do Królestwa Prus w 1815 r., teren pozostał nadal w rękach wojska, teraz pruskiego. Umową z 1816 r. między władzami miasta a garnizonem toruńskim Elsner otrzymał odszkodowanie za część terenu zajętego na cmentarz, a pozostała część nieruchomości została mu zwrócona.
Jednak w związku z ciągłymi roszczeniami Elsnera i wyrokiem sądowym cmentarz ten, z ok. 2 tys. grobów, w 1839 r. został zlikwidowany, działka przekazana właścicielowi. Wtedy, w niedalekiej odległości, założono nowy (obecny) cmentarz wojskowy (garnizonowy), dziś pod nazwą cmentarz komunalny nr 1, przy ul. Grudziądzkiej 22/30.
W latach 70. XX wieku w związku z budową ul. Przy Kaszowniku zlikwidowano południową część cmentarza ze starą kaplicą.
Pośrodku nekropolii stoi krzyż z lat 40. XIX wieku fundacji cesarza pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, zdobiony dwiema plakietami z twarzą Chrystusa.Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z 1861 r. (Hedwig Wahl z domu Hildebrandt; 1841-1861) i z 1870 r. (sierżant August Ferdinand Pergancke).
Tutaj znajduje się m.in. mogiła Hugo Morycińskiego (1904-1973, znanego reżysera teatralnego, twórcy Festiwalu Teatrów Polski Północnej; patrz też: Teatr im. W. Horzycy), Witolda Łukaszewicza (1911-1975, historyka, prof., rektora UMK), Moniki Dymskiej (1918-1943, działaczki ruchu oporu), Eugeniusza Przybyła (1892-1975, artysty-malarza, bibliofila, kolekcjonera), Janiny Przybyłowej (1892-1972, bibliofila, pedagoga), Władysława A. Münnicha (1848-1928) - prezydenta Senatu Galicyjskiego w Sądzie Najwyższym w Wiedniu, i in.
Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków.
- mogiłę 22 lotników m.in. z 4. Pułku Lotniczego w Toruniu
- grób 43 mieszkańców Torunia
- kwaterę 52 żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego poległych w 1945 r.
- mogiłę zbiorową poległych 630 żołnierzy Armii Radzieckiej
- mogiłę zbiorową 522 żołnierzy Armii Radzieckiej
- mogiłę i obelisk majora Armii Radzieckiej Gieorgija Nikołajewicza Wołodina
- mogiłę poległego w 1920 r. plutonowego Gerarda Pająkowskiego
- pole grzebalne żołnierzy polskich poległych w latach 1918-1921
- kwaterę 56 żołnierzy polskich poległych w 1939 r.
- kwaterę z mogiłami poległych w latach 1914-1918 na której znajduje się głaz pamiątkowy z napisem DEN GEFALLENEN DES WELTKRIEGES 1914-1918 (poległym w czasie wojny światowej 1914-1918)
- mogiłę zbiorową 27 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945 r.
- mogiłę zbiorową 36 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945 r.
- mogiłę zbiorową 541 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945
- groby żołnierzy angielskich - jeńców wojennych przetrzymywanych w Stalagu XX w Toruniu w 1940-1944 r., ponadto jeńców francuskich, włoskich.
