Cyrkiel Heweliusza w Toruniu

Jan Heweliusz (a właściwie Johan Hevelke) to jeden z najwybitniejszych astronomów; naukowiec, artysta, browarnik i konstruktor o europejskiej sławie, zamieszkujący w najbogatszym i najludniejszym mieście XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, jakim był wówczas Gdańsk. 

Zawsze 28 stycznia mija jego kolejna rocznica urodzin i śmierci. Przyszedł na świat w 1611 r. i zszedł z niego 76 lat później tego samego dnia stycznia.

 

Właśnie. Był też konstruktorem. Samodzielnie wykonywał np. różne metalowe narzędzia. I na tym wątku skupiamy się teraz, bo oto w 1638 r., a więc mając 27 lat zaprojektował cyrkiel proporcjonalny. Instrument taki służył do niezwykle precyzyjnych obliczeń matematycznych i mechanicznego przeliczania proporcji, a także porównywania powierzchni. Dzięki takim przyrządom mógł Hevelke wykonywać dokładne mapy nieba, a także swoją sławną mapę Księżyca.
Cyrkiel ten, wykonany z mosiądzu, zachował się do dziś jako jedyny przyrząd matematyczno-astronomiczny po tym gdańskim astronomie. Mało tego - znajduje się obecnie w zbiorach muzealnych i eksponowany jest w Domu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Jan Heweliusz przekazał w XVII w. ten instrument jako dar słynnemu wówczas Gimnazjum Toruńskiemu. Tutaj był m.in. wykorzystywany przez studentów podczas zajęć przyrodniczych.

 

Jako konstruktor gdański astronom samodzielnie opracował i wykonał wiele przyrządów naukowych, ale do dziś zachował się jedynie ten cyrkiel. Jednocześnie to jedyny jego przyrząd osobisty, który dotrwał do naszych czasów i najcenniejsza po nim pamiątka.

Wyjątkowość tego zabytku polega też na tym, że astronom sam wykorzystywał go do swoich badań. Poza tym to najstarszy taki obiekt w zbiorach muzeów polskich.

Fotografie cyrkla: Krzysztof Deczyński Muzeum Okręgowe w Toruniu

Oprac. Arkadiusz Skonieczny, data publikacji: 28-01-2020