Dzisiaj oznaczenie "Stare Miasto" potocznie, ale błędnie funkcjonuje w odniesieniu do całego obszaru historycznego centrum Torunia (Średniowieczny Zespół Miejski) wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, niewłaściwie też zwanego "starówką" (zobacz: Starówka? Stare Miasto? Stary Toruń?), bowiem obszar ten składa się z trzech średniowiecznych części - jednostek urbanistycznych (patrz: mapa), wśród których faktyczne Stare Miasto jest tylko jedną z nich; pozostałe dwie to Nowe Miasto oraz zamek krzyżacki, z których każde pierwotnie stanowiło odrębną, niezależną jednostkę.

Stare Miasto zajmuje zachodnią część historycznego centrum Torunia. Jego powierzchnia wynosi 19 ha, tj. 53% tego obszaru.
Jest to miejsce, na południową część którego w 1236 r. przeniesiono pierwsze lokacyjne miasto Toruń z obecnego Starego Torunia. W tej południowej części miasta powstały liczne spichrze i magazyny na różne towary. 
Obecny kształt urbanistyczny Starego Miasta powstał w dwóch etapach między 1236 a 1251-1259 r.
Nazwa "Stare Miasto Toruń" powstała dopiero po 1264 r., tj. po lokacji Nowego Miasta Torunia. Oba miasta zostały połączone w jeden organizm pod władzą staromiejską w 1454 r. - na początku polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej (patrz: Połączenie Starego i Nowego Miasta), jednak mimo tego nadal funkcjonował podział ustrojowy (ławy sądowe, rajcowie, parafie itp.) oraz fizyczny (mury miejskie, fosy, bramy).

W przeciwieństwie do Nowego Miasta, Stare Miasto od początku miało charakter kupiecki i było hanzeatyckim ośrodkiem wielkiego handlu międzynarodowego. Zamieszkiwane było przez bogaty patrycjat, którego fortuny doprowadziły do rozkwitu miasta jako jednego z największych i najbogatszych w państwie krzyżackim, później w Prusach Królewskich i Rzeczypospolitej. Na Starym Mieście, gdzie patrycjat tworzył bogate rodziny kupieckie, budowano okazałe kamienice (przeważnie w hanzeatyckim typie domu-spichrza) o interesującej dekoracji rzeźbiarskiej i malarskiej (zarówno fasady, jak i wnętrza), w czasach nowożytnych przybierające niekiedy postać okazałych pałaców. Przed kamienicami często znajdowały się przedproża, których skromne przykłady oglądać dziś można tylko na ul. Żeglarskiej.

W średniowieczu Stare Miasto było też jednym z największych w Europie środkowej ośrodków sztuki artystycznej (patrz: Toruńska sztuka artystyczna). Do dziś zachowało się wiele cennych i wyjątkowych zabytków ruchomych i nieruchomych świadczących o dawnej świetności Torunia.

Zobacz też:

Południowa część obecnego Starego Miasta (tj. do linii ul. Różana - Szeroka) jest najstarsza. Wyróżnia się bardziej regularnym - szachownicowym, niż część północna, rozplanowaniem ulic z centrum (pierwotnym rynkiem) wokół kościoła parafialnego św. Janów (ob. Katedry Świętojańskiej). Ulice prostopadle biegnące do Wisły i nabrzeża portowego są szersze, co podkreśla znaczenie znaczenie Wisły dla Torunia (>>>).

O część północną obszar Starego Miasta został powiększony już w latach 50. XIII w.

 

Odnowiony przywilej lokacyjny dla Torunia, 1251 r.

 

W okresie od 1236 r. do ok. 1251 r. obszar między ob. ulicami: Szeroka - Piekary - Mostowa - Rabiańska został otoczony potężnym wałem drewniano-ziemnym, który zdołał obronić Toruń przed najazdem księcia pomorskiego Świętopełka w 1242 r. Ukształtowanie terenu w tym miejscu sprzyjało osadnictwu i obronności: od wschodu i zachodu miejsce ograniczone było jarami wypełnionymi płynącymi do Wisły ciekami (od wschodu Postolec), od południa łagodnie obniżało się w kierunku Wisły.
Najwcześniej zasiedlonym miejscem tego obszaru był tzw. werder (wyspa) - teren otoczony palisadą i fosą między obecnymi ul. Szeroką a Kopernika. Tutaj właśnie przenieśli się mieszkańcy ze Starego Torunia w momencie translokacji miasta w 1236 r. Wkrótce, w wyniku intensywnego napływu nowych osadników, teren zabudowy rozszerzył się obejmując do ok. 1250 r. cały wskazany obszar. Zajął on powierzchnię ok. 10 ha, a więc typową dla przeciętnego miasta średniowiecznego.
 
Pośrodku tego obszaru został wytyczony plac mający służyć jako rynek - plac targowy (ob. ul. Żeglarska / św. Jana / Kopernika). We wschodniej jego części po 1236 r. rozpoczęto budowę kościoła parafialnego - obecnej Katedry Świętojańskiej. W ten sposób powstało centrum miasta, tak charakterystyczne dla miast średniowiecznych: rynek z przylegającym doń kościołem parafialnym. Od północy do tego rynku sięgały ławy (jatki) mięsne, ciągnące się dalej na północ do ob. ul. Szerokiej. Natomiast od południowo-zachodniego narożnika rynku wybiega ul. Żeglarska, która jest znacznie szersza od innych ulic, co jest także ciekawe, bo jako ważna prowadziła do nabrzeża portowego oraz miała również znaczenie targowe; było to charakterystyczne dla miast portowych.
Na zachód od placu rynkowego wybiegała kolejna ważna ulica - św. Anny (obecnie ul. Kopernika), w dalszym odcinku (między ob. ul. Ducha św. a placem M. Rapackiego) jako Starotoruńska; aż do XIX w. była to główna ulica prowadząca z miasta w kierunku zachodnim, a w tym etapie rozwoju miasta pełniła rolę nadrzędną, gdyż wiodła do Starego Torunia, gdzie znajdowała się siedziba komtura krzyżackiego do czasu budowy zamku w obecnym miejscu ok. poł. XIII w., a także - jeszcze do końca XIII w. - przeprawa przez Wisłę, będąca jednoczesnie "bramą do Prus": jedynym miejscem, przez które od zachodu i południa można było dotrzeć na do państwa krzyżackiego.
 
W 1239 r. poza tym obszarem miasta (ale w obrębie jego patrymonium), na północny-zachód od niego, Krzyżacy osiedlili franciszkanów; był to pierwszy konwent franciszkański w państwie krzyżackim.

W latach 50. XIII w. dynamiczny rozwój Torunia i intensywny napływ nowych osadników spowodował konieczność powiększenia obszaru miasta, do którego włączono teren na północ od niego o powierzchni ok. 9 ha (a więc niemal dwukrotnie tyle ile zajmowało dotąd). Układ ulic w tej nowej części nie jest tak regularny, jak w części starszej - południowej, co tłumaczy się dostosowaniem siatki ulic do istniejącej zabudowy przedmiejskiej.
Po takim powiększeniu miasta przesunięto również jego centrum - rynek, który ulokowano w miejscu zachowanym do dziś. Pośrodku rynku w 1259 r. miasto wzniosło pierwsze zabudowania - dom kupiecki (sukiennice; domus mercatoria) - które później wejdą w skład Ratusza Staromiejskiego. Ważną kwestią jest również to, że w przeciwieństwie do innych miast dom kupiecki w Toruniu był od początku własnością miasta.
Włączenie do miasta nowych terenów spowodowało też, że położony dotąd poza miastem mendykancki klasztor franciszkanów z kościołem Mariackim znalazł się nagle niemal w centrum, przy rynku, a miejski kościół parafialny (św. Janów) został nieco na uboczu nowego centrum miasta.
 
Jeszcze przed powiększeniem miasta rozpoczęto budowę ceglanych murów obronnych, najprawdopodobniej po 1246 r. od odcinka zachodniego, wzdłuż ob. ul. Pod Krzywą Wieżą; w tym też odcinku w 2. poł. XIII w. zbudowano najstarszą z toruńskich bram - Starotoruńską. Do 1262 r. otoczono murami całe miasto. Jednocześnie toruńskie mury obronne są najstarszymi na obecnych ziemiach polskich.
 
Głównymi ulicami tego miasta były:
- Żeglarska i inne (Ducha św., Łazienna) prowadzące do nabrzeża portowego,
- Rymary i Wielka (ob. Szeroka) - prowadzące do Nowego Miasta Torunia i dalej na Mazowsze, do Brześcia, Włodzimierza Wołyńskiego oraz rozgałęzienie do Sambii,
- ul. Mostowa - prowadząca do przeprawy przez Wisłę, w 1500 r. zastąpionej mostem stałym, i dalej rozgałęzienia na Kujawy, do Krakowa, Lwowa, na Śląsk, do Łużyc, Westfalii,
- ul. Chełmińska - prowadząca na Chełmińskie Przedmieście i dalej rozwidlająca się na drogi do Chełmna i do Chełmży, dalej do Gdańska, Malborka, Elbląga i Królewca,
- do końca XIII w. (do czasu rozbudowy przeprawy przez Wisłę u wylotu ul. Mostowej) duże znaczenie miał ciąg ul. Starotoruńska - św. Anny - prowadzących w kierunku ww. Starego Torunia i na zachód.
Jednocześnie Stare Miasto Toruń stanowiło niezwykle istotny węzeł dalekosiężnych szlaków, zbiegających się tu ze wszystkich kierunków, z którymi kupcy toruńscy utrzymywali kontakty handlowe w ramach wymiany hanzeatyckiej.