Gotycka chrzcielnica w Katedrze Świętojańskiej
To jeden z wyjątkowych i cennych zabytków, będący najstarszym dziełem odlewnictwa w brązie zachowanym na terenie dawnego państwa krzyżackiego, a jednocześnie jest jednym z bardzo nielicznych średniowiecznych odlewów artystycznych, jakie dotrwały do naszych czasów. Ponadto to też jeden z nielicznych obiektów bezpośrednio związanych z wielkim uczonym, torunianinem Mikołajem Kopernikiem, który był tu chrzczony w 1473 r.
Znajdująca się w Kaplicy Kopernikowskiej toruńskiej katedry Świętojańskiej gotycka chrzcielnica ma szczególne znaczenie i wartość historyczną z kilku powodów: jej czasza jest najstarszym, pochodzącym z lat po 1250 r., dziełem odlewnictwa w brązie zachowanym na terenie dawnego państwa krzyżackiego, a jednocześnie jednym z bardzo nielicznych średniowiecznych odlewów artystycznych zachowanych do naszych czasów. Ponadto chrzcielnica jest jednym z nielicznych zabytków bezpośrednio związanych z wielkim uczonym, torunianinem Mikołajem Kopernikiem, który był tu chrzczony w 1473 r.
Jednocześnie jest to najstarszy zabytek wyposażenia wnętrza toruńskiego kościoła Świętojańskiego. Przez długie stulecia stała przy pierwszym od wschodu filarze międzynawowym po stronie południowej. Dopiero w 1881 r. została przeniesiona do Kaplicy Kopernikowskiej.
Rozbudowana drewniana pokrywa chrzcielnicy powstała w okresie baroku (w XVIII w.) i zdobiona jest figurami ukazującymi Chrzest Chrystusa.
Najcenniejszy element - czasza chrzcielnicy - została odlana z brązu techniką wosku traconego (wytopu w glinianej formie), od XII w. powszechnie stosowaną do odlewu dzwonów (w ten sam sposób powstał np. słynny toruński Tuba Dei). Powstała więc najpewniej w warsztacie ludwisarskim. Została wykonana z takiego stopu, który gwarantuje dużą twardość metalu i taką jego dźwięczność, że nawet delikatne skrobanie palcem wywołuje głośny rezonans i czysty dźwięk - jest to tzw. brąz dzwonowy lub cynowy, łączący miedź i cynę w stosunku ok. 70% do ok. 14%.
U dołu czaszy znajdują się ponadto płaskie pierścienie, jakie również umieszczano na dzwonach, gdzie służyły wzmocnieniu części uderzeniowej.
Dekoracja jest dość oszczędna, charakterystyczna dla tego okresu. Czaszę ozdobiono szeregiem prosto uformowanych nieregularnych wczesnogotyckich arkadek w formie spłaszczonych, lekko zaostrzonych łuków oraz pasem z inskrypcją. Nierozszyfrowana dotąd treść inskrypcji, złożona z 65 znaków i krzyżyka inicjałowego jest niepoznaną nadal tajemnicą. Odczytanie tego napisu frapuje badaczy od XIX w. Jeden z nich, lingwista Andrzej Kucharski przedstawił w 1850 r. jej rzekomą treść jako "najdawniejszy zabytek polszczyzny" brzmiący: Z diaboły w lewo, Iesus gospod chce zlewac ciebie wodą tą i żywot woda ta zdrowy podaje ludowi, co jednak nie znajduje uzasadnienia. Wg większości historyków inskrypcja jest rodzajem ornamentalnej dekoracji, być może o symbolice magicznej - na dzwonach często umieszczano obco brzmiące zaklęcia kabalistyczne.
Ufundowanie przez mieszczan toruńskich takiego przedmiotu odlanego z kosztownego stopu metali, a więc dość prestiżowego (zwłaszcza, że powszechnie stosowanym materiałem dla tego typu obiektów był kamnień) świadczy o ich aspiracjach i znacznych możliwościach finansowych.
Ilustracja z: W. Kolberg: "Napis na starej chrzcielnicy w kościele św. Jana w Toruniu dokładnie przerysowany", 1872 r.
