Pierścień zewnętrzny Twierdzy Toruń

Kolejny etap rozwoju twierdzy toruńskiej nastąpił w latach 70. XIX w., w wyniku którego średniowieczne miasto (a tym samym rdzeń twierdzy - pierścień wewnętrzny) zostało otoczone pierścieniem fortów, innych schronów i dzieł obronnych w odległości ok. 3 - 4 km od centrum, tworząc tzw. pierścień zewnętrzny Twierdzy Toruń - twierdzę fortową.
 
Decyzję o podjęciu budowy wielkiej Twierdzy powzięto mocą rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego z 24. 06. 1872 r. Wtedy też zaliczono Toruń do twierdz I kategorii przewidzianych do intensywnej rozbudowy.

Podstawowym motywem, dla którego w ogóle podjęto taką decyzję, było zastosowanie nowego wynalazku techniki militarnej - dział gwintowanych (1859 r.). Wprowadzenie artylerii gwintowanej, o zwiększonym zasięgu i celności, wywołało przełom w fortyfikacji europejskiej  i toruńskiej - dotychczasowy ciągły obwód wałów musiał zostać uzupełniony wysuniętym na 3 - 4 km pierścieniem samodzielnych fortów artyleryjskich o obwodzie ok. 22 km.

 

W latach 1873-1877 prowadzono prace studialne i projektowe. Toruńskie forty powstały w oparciu o plany standardowych fortów artyleryjskich proj. Hansa Alexisa von Biehlera (1818-1886). Fort taki mieścił ok. 650-800 os. załogi (żołnierzy i oficerów), obsługujących 15-22 działa artylerii obrony dalekiej i ok. 14 dział obrony bliskiej i zdolny był do samowystarczalnej obrony przez ok. 3 miesiące.
Budowę takich fortów w Toruniu podjęto w 1877 roku i ukończono w 1884. Są to dzisiejsze forty: II, IV, V, VII, XI, XII i XV oraz mniejszy IX (szczegóły niżej). Aby bezpiecznie pomieścić zwiększoną załogę twierdzy i odpowiednie zapasy, rozszerzono stare umocnienia wokółmiejskie (tzw. pierścień wewnętrzny) powstałe w 1. poł. XIX w.

 

 

Typowy fort główny o rozpiętości ok. 300 m. ma dwa czoła, 2 rozszerzające się barki i szyję o charakterystycznym narysie powstałym przez cofnięcie środkowej części koszar szyjowych.
W 2-kondygnacyjnym bloku koszar na każdym piętrze znajduje się kilkanaście pomieszczeń: sale żołnierskie i oficerskie, wartownie, telegraf, lazaret, kuchnie, pomieszczenia magazynowe oraz kojce dla broni strzeleckiej i dla dział do przestrzeliwania szyjowego odcinka fosy (w uskokowych załamaniach koszar).
Na osi fortu umieszczony jest duży ziemny trawers kryjący poternę główną, łączącą koszary szyjowe z ukrytym pod wałem głównym (czołowym) blokiem pomieszczeń magazynowych z poterną pooprzeczną (magazyny pocisków i łusek, przygotowalnie ładunków miotacjących, pogotowie artyleryjskie, warsztaty). Na dwóch wewnętrznych dziedzińcach (majdanach) znajdują się pochylnie do wprowadzania dział (ciągniętych przez konie) na wał, wyjścia z koszar i głównej podwalni magazynowej oraz wejścia do potern prowadzących do kaponier barkowych i prochowni (pod wałem barkowym).
Fort ma trzy kaponiery – dwustronną czołową na swej osi (stokową) oraz dwie kaponiery barkowe. W przeciwskarpie, w zakolach fosy dookoła kaponier umieszczono trzy krótkie galerie strzeleckie do osłaniania ścian kaponier. Wał posiada na czołach i barkach mur Carnota.
Na wale umieszczono ziemne poprzecznice, większość z murowanymi schronami pogotowia (służącymi jako schronienie dla obsługi dział) i remizami („garażami”) artyleryjskimi.
Transport amunicji do schronów pogotowia umieszczonych nad podwalnią odbywał się przy pomocy wind amunicyjnych, a niektóre schrony są połączone schodami z położonym poniżej pomieszczeniem magazynowym.
Fosa była sucha i omurowana murem z łukami próżnymi, otoczona od zewnątrz kratą (płotem) fortecznym.
Wjazd do fortu prowadzi przez bramę pancerną, trójkątny dziedziniec („plac broni”) otoczony murem wzmocnionym od strony wewnętrznej skarpą ziemną, oraz przez most nad fosą wprost (przez bramę) do górnej kondygnacji koszar. Do obrony wjazu na palcu broni służył Blockhaus.
Z dziedzińca do fosy prowadzi pochylnia. Tu, w przeciwskarpie fosy szyi znajdowały się m.in. stajnie dla koni pociągowych.

 

Ważnymi elementami wyposażenia fortów były stanowiska obserwacyjne piechoty, zwieńczone na zewnątrz kopułą pancerną WT90. Takich kopuł zakłady Grussona w Buckau (Magdeburg) wyprodukowały 129, z czego 25 zainstalowano w twierdzy toruńskiej (tj. najwięcej na obecnych ziemiach polskich), do dziś zachowało się ich tu tylko 5.

Pancerna stalowa kopuła ma grubość 3 cm i waży ok. 250 kg.

Na fotografii kopuła na Forcie IV.

 

Z punktu widzenia dowodzenia obroną najistotniejszym miejscem w forcie było stanowisko obserwacyjne artylerii, zwieńczone kopułą pancerną PBSt 87. Wyprodukowano ich 28, z czego 6 zainstalowano w Toruniu.

Tu oficerowie artylerii obserwowali przedpole i ruchy wojsk wroga, stąd podawano koordynanty celownicze do strzelań dla kanonierów obsługujących armaty na stanowiskach bojowych.

Główne wejście do stanowiska prowadzi z pomieszczenia schronu znajdującego się w podziemnej części fortu na poziomie poterny głównej, a dodatkowe wejście umiejscowiono w dawnej remizie na poziomie szczytu wału. 

Pancerna stalowa kopuła ma grubość 3 cm i waży ok. 55 ton.

Na fotografii kopuła na Forcie I.

 

 

Nowy etap "rewolucji fortyfikacyjnej" wywołany z kolei wprowadzeniem pocisku burzącego (1883 r.) spowodował konieczność przebudowy dopiero co ukończonych dzieł oraz rozbudowy pasa fortecznego. W latach 1888-1893 powstały więc forty o nowszej - bardziej odpornej konstrukcji oraz z nowym wyposażeniem: I, III, VI, VIII, X, XII i XIV oraz pomiędzy nimi 83 schrony i ponad 20 baterii ziemnych. Jednocześnie prowadzono modernizacje w obiektach już zbudowanych. Później jeszcze, w latach 90. oraz około 1905 i 1914 roku istniejące obiekty znowu modernizowano, budowano nowe - w tym baterie pancerne. Do roku 1914 liczba budowli fortecznych wzrosła do około 200. Łącznie na budowę, utrzymanie i wyposażenie obiektów fortecznych wydano sumę 60 milionów marek.
 
Kolejne wynalazki, jak samolot i czołg, spowodowały, że dzieła fortowe (pierścieniowe twierdze fortowe jak Toruń) straciły swoją rolę obronną i już w latach I wojny światowej przestały być użyteczne.

 

 

W skład fortowej Twierdzy Toruń (pasa zewnętrznego o obwodzie 22 km) wchodziło ponad 200 dzieł obronnych:

Poza tym:
*  System łączności i komunikacji twierdzy, tj. drogi rokadowe, forteczne, sieć telegraficzna i telefoniczna.
*  System nawodnienia i odwodnienia twierdzy, tj. ujęcie wody pitnej, kanały, studzienki, śluzy i fosy.
*  System maskującego twierdzy, tj. maski leśne, obwałowania, szpalery drogowe i zadrzewienia terenu.
*  Zespół budowli zaplecza twierdzy: kościół garnizonowy św. Katarzyny, cmentarz garnizonowy, szpital, koszary, magazyny żywności, opału i amunicji, piekarnia, pralnia, warsztaty, radiostacja oraz stacja gołębi pocztowych itd.

Do naszych czasów całkowicie zniszczone zostały 53 obiekty, a w ruinie pozostaje 27. Z fortów przetrwały wszystkie, lecz w różnym stanie. Niektóre z nich sa obecnie r ękach prywatnych, inne komunalnych, mieszcząc różnego rodzaju funkcje usługowe, produkcyjne lub popadając w dewastację.