Twierdza Toruń to jednak nie tylko owe XIX-wieczne obwarowania fortowe. Toruń jest bowiem jednym z niewielu miast Europy, w którym obok tej niemal kompletnie zachowanej twierdzy pruskiej (Twierdza Toruń; Festung Thorn), przetrwały też i starsze obiekty architektury militarnej o wysokich wartościach obronnych: fragmenty średniowiecznych murów miejskich, zamkowych oraz resztki obwarowań bastionowych barokowych, a także XIX-wieczna twierdza poligonalna.

 

Fort IV - jeden z dziesiątek elementów (dzieł obronnych) XIX-wiecznej Twierdzy Toruń

 

 

XIX-wieczna Twierdza Toruń, składająca się obecnie z ponad 150 obiektów (z ponad 200 pierwotnie), w tym 15 dużych fortów, jest jedną z atrakcyjniejszych osobliwości Torunia poza jego historycznym centrum - Średniowiecznym Zespołem Miejskim wpisanym na Listę UNESCO, gotyckimi zabytkami, piernikami, Mikołajem Kopernikiem. Jest niezwykle cennym zabytkiem militarnym w skali europejskiej i jednym z największych systemów fortyfikacyjnych na terenie dzisiejszej Polski, powstałym i rozwijanym w XIX w. dla obrony ówczesnej wschodniej granicy Królestwa Prus. W XIX w. (po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.), w okresie zaboru niemieckiego, Toruń stał się twierdzą w znaczeniu warowni państwowej o strategicznym znaczeniu, której rolą miało być zatrzymanie wojsk rosyjskich.

Jednak już od początku swojego istnienia - od 1. poł. XIII w. przez kolejne stulecia i całą swoją historię Toruń pełnił ważne funkcje obronne, co wynikało nie tylko z jego zawsze strategicznego położenia, ale i roli jednego z najważniejszych i największych miast:

Można zatem w Toruniu dokładnie prześledzić rozwój europejskich systemów obronnych, zmieniających się wraz z rozwojem broni i sposobami walki.

 

Do dziś zachowało się w Toruniu ok. 150 budowli obronnych (z dawnych ponad 200) wchodzących w skład tej ogromnej XIX-wiecznej twierdzy. Elementy Twierdzy Toruń otaczają średniowieczne centrum Torunia dwoma pierścieniami: wewnętrznym i zewnętrznym, na który składa się przede wszystkim 15 fortów, w tym 7 dużych fortów głównych, 8 pośrednich, oddalonych od śródmieścia o około 3-3,5 km. W ten sposób Toruń stał się twierdzą pruską I klasy, zaliczaną do największych w Europie. Szczególnie wyjątkowym obiektem jest Fort I - jedyny w tej części Europy fort pancerny, który stał się modelem późniejszych fortów grupowych (tzw. fest) budowanych w twierdzach na zachodniej granicy Niemiec, m.in. w Metz.
W związku z tym, że Twierdza Toruń nie brała bezpośredniego udziału w akcjach wojennych, to pod względem stopnia zniszczeń wojennych jest obecnie najlepiej zachowanym pierścieniowym zespołem obronnym w Europie, co nie znaczy, że w ciągu dekad nie ulegała dewastacji.
W 1971 roku zespół fortyfikacji został wpisany do rejestru zabytków. Jednak mimo to na naszych oczach wiele obiektów niszczeje, jest rozkradanych (m.in. z elementów metalowych) i dewastowanych, a służby miejskie i konserwatorskie nie wykazują się skutecznością egzekwowania ochrony i zabezpieczenia.

Obiekty Twierdzy Toruń łączy czarny szlak turystyczny o długości 44 km.

Do zwiedzania udostępniono jednak niewiele z obiektów. Najlepiej przygotowany do ruchu turystycznego jest Fort IV, który można zwiedzać codziennie (zobacz szczegóły >>>), codziennie też oprócz poniedziałków czynne jest Muzeum Twierdzy Toruń (>>>), rzadziej Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń (>>>), Fort I (>>>), Fort XV (>>>) oraz Fort XIII z izbą pamięci (>>>), jednak nadal pozostający w rękach wojska i dlatego udostępniany jedynie po uzyskaniu zgody Dowództwa 1 Bazy Materiałowo Technicznej Wojska Polskiego.

 

 

 

XIX-wieczna Twierdza Toruń (twierdza fortowa pasa zewnętrznego) została zbudowana za "francuskie złoto" po wojnie prusko-francuskiej 1870-1871. 
 

Tworzenie XIX-wiecznej twierdzy toruńskiej nastąpiło po kongresie wiedeńskim w 1815 r. i było jednym z etapów rozwoju obronności Torunia, który trwał nieprzerwanie od powstania miasta w XIII w. Toruń w całej swej historii spełniał ważne funkcje obronne (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu).
Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. zakończyła się epoka Księstwa Warszawskiego, a Toruń został przyznany Prusom. Granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia, co spowodowało, że utrzymanie twierdzy toruńskiej i dalsza jej rozbudowa stała się sprawą nadrzędną. Ponadto w wyniku szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na zwiększeniu obwodu twierdzy.
Rozpoczął się okres budowy w Toruniu twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym, w latach 1816-1871 powstał tzw. rdzeń - wewnętrzny pierścień fortyfikacji, który później, w drugim etapie po 1872 r. zaczęto rozbudowywać i przekształcać, ale przede wszystkim rozpoczęto budowę pierścienia zewnętrznego - Twierdzy Toruń (Festung Thorn) I stopnia, w skład której wchodzi 15 fortów i ponad 200 mniejszych obiektów.

 

Decyzję o podjęciu budowy wielkiej Twierdzy powzięto mocą rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego z 24. 06. 1872 r. Wtedy też zaliczono Toruń do twierdz I kategorii przewidzianych do intensywnej rozbudowy. Podstawowym motywem, dla którego w ogóle podjęto taką decyzję, było zastosowanie nowego wynalazku techniki militarnej - dział gwintowanych. Wprowadzenie artylerii gwintowanej, o zwiększonym zasięgu i celowości, wywołało przełom w sztuce fortyfikacji - dotychczasowe ciągłe obwody wałów musiały zostać uzupełnione wysuniętym na 3 - 4 km pierścieniem samodzielnych fortów artyleryjskich.
Budowę takich fortów w Toruniu rozpoczęto w 1877 roku i ukończono w 1884. Są to dzisiejsze forty: II, IV, V, VII, XI, XII i XV oraz mniejszy IX. Aby bezpiecznie pomieścić zwiększoną załogę twierdzy i odpowiednie zapasy, rozszerzono też stare umocnienia wokółmiejskie (tzw. pierścień wewnętrzny) powstałe w 1. poł. XIX w.

 

Nowy etap "rewolucji fortyfikacyjnej" wywołany z kolei wprowadzeniem pocisku burzącego (1883 r.) spowodował konieczność przebudowy dopiero co ukończonych dzieł oraz rozbudowy pasa fortecznego. W latach 1888-1893 powstały więc forty: I, III, VI, VIII, X, XII i XIV oraz pomiędzy nimi 83 schrony i ponad 20 baterii ziemnych. Później jeszcze, w latach 90. oraz około 1905 i 1914 roku istniejące obiekty modernizowano, budowano nowe - w tym baterie pancerne. Do roku 1914 liczba budowli fortecznych wzrosła do ponad 200. Łącznie na budowę, utrzymanie i wyposażenie obiektów fortecznych wydano sumę 60 milionów marek.

 

Twierdza Toruń ok. 1895 r.

 

Toruńska twierdza fortowa składa się z pierścienia zewnętrznego o obwodzie ok. 22 km, w skład którego wchodziło ponad 200 dzieł obronnych:

Poza tym:

*  System łączności i komunikacji twierdzy, tj. drogi rokadowe, forteczne, sieć telegraficzna i telefoniczna.
*  System nawodnienia i odwodnienia twierdzy, tj. ujęcie wody pitnej, kanały, studzienki, śluzy i fosy.
*  System maskujący twierdzy, tj. maski leśne, obwałowania, szpalery drogowe i zadrzewienia terenu.
*  Zespół budowli zaplecza twierdzy: kościół garnizonowy św. Katarzyny, cmentarz garnizonowy, szpital, koszary, magazyny żywności, opału i amunicji, piekarnia, pralnia, warsztaty, radiostacja oraz stacja gołębi pocztowych itd.

Do naszych czasów całkowicie zniszczone zostały 53 obiekty, a w ruinie pozostaje 27. Z fortów przetrwały wszystkie, lecz w różnym stanie. Niektóre z nich sa obecnie r ękach prywatnych, inne komunalnych, mieszcząc różnego rodzaju funkcje usługowe, produkcyjne lub popadając w dewastację.

 

W końcowym okresie zaboru niemieckiego (przed I wojną światową) jako nadgraniczna twierdza Cesarstwa Niemieckiego posiadał Toruń silny garnizon. Stacjonowały tu:

Na położonym na południowych krańcach Torunia poligonie ćwiczyły jednostki artylerii również z innych garnizonów. Tutaj w 1913 r. w czasie manewrów cesarskich wypróbowano Grubą Bertę - haubicę Kruppa kalibru 420 mm, która otrzeliwała m.in. Paryż.

 

 

Fort IV Twierdzy Toruń jest obecnie jednym z niewielu przystosowanych do obsługi ruchu turystycznego obiektów toruńskiej twierdzy XIX-wiecznej

 

 

XIX-wieczna twierdza wpłynęła zdecydowanie na rozwój urbanistyczny i przestrzenny Torunia: przekształciła je w potężne miasto garnizonowo-obronne i poza budowlami bezpośrednio związanymi z funkcjami wojskowymi (licznymi dziełami obrony bezpośredniej, koszarami, magazynami, warsztatami, szpitalami, arsenałami), powstały całe dzielnice, np. Wilhelmstadt (Przedmieście św. Katarzyny), rozwinęło się Przedmieście Bydgoskie.

W połowie lat 80. XIX w. w  Toruniu służbę odbywało ok. 4,5 tys. żołnierzy, a z początkiem XX w. liczba ta uległa podwojeniu.
Gospodarka miejska korzystała z obsługi tak dużej liczby żołnierzy. Obsługa tak dużego garnizonu stała się źródłem utrzymania dla wielu ówczesnych torunian.

 

Twierdza Toruń w 1910 r.

 

 

Z drugiej jednak strony ograniczenia i obostrzenia wpłynęły na zahamowanie przestrzennego i ludnościowego rozwoju Torunia oraz ukierunkowanie jego roli jako nadgranicznego miasta obronnego z pozbawieniem innych - dotychczas najważniejszych dla Torunia czynników miastotwórczych, jak funkcja handlowa, administracyjna (siedziba wyższej jednostki administracyjnej) i komunikacyjna. Te czynniki miastotwórcze zostały przez władze państwowe zlokalizowane w niedalekiej Bydgoszczy, co pozwoliło na jej najdynamiczniejszy w całej swej historii rozwój, a jednocześnie spowodowało ograniczenie rozwoju i skutkującą do dziś degradację znaczenia Torunia.

 

    

Mur forteczny od płd-wsch. strony Wilhelmstadt; w głębi widoczny skład saperski (na fot. lewej). Stan z 1900 r.

 
Dzisiejszy obraz Torunia został w znacznym stopniu zdeterminowany jego militarną - forteczną i garnizonową przeszłością XIX-wieczną. Ta przeszłość wpisała w krajobraz centrum miasta monumentalne bryły kościoła św. Katarzyny (garnizonowego) oraz sąsiadujących z nim zespołów koszarowych dawnego szpitala wojskowego. Dalsze zespoły koszarowe znajdują się na Przedmieściu Bydgoskim (przy ul. Sienkiewicza, Broniewskiego i Mickiewicza), na Przedmieściu Jakubskim (gdzie mieści się Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia) oraz na Rudaku.

 

W układ komunikacyjny Torunia wpisało się kilkadziesiąt kilometrów specjalnie budowanych dróg, tworzących obwodnicę forteczną (tzw. rokadę - obecne ulice: Wschodnia, Polna, Okrężna i Okólna) oraz połączenia do śródmieścia - wnętrza obwodu (ul. Chrobrego, Skłodowskiej-Curie, Kniaziewicza, Podgórska) i dojazdy do dzieł obronnych (np. ul. Winna).

Obiekty forteczne zostały obsadzone specjalnie dobranym zespołem roślinności oraz wykorzystano do ich maskowania pasy leśne, tzw. maski leśne. W celu usprawnienia łączności zbudowano sieć telegraficzną, telefoniczną, zbudowano lotnisko, bazę sterowców, a także radiostację.

W czasie I wojny światowej Toruń nie znalazł się w ogniu walk, obiekty forteczne zostały więc niewykorzystane, ale przez to nie zniszczone w wyniku działań wojennych.

 

 

Twierdza toruńska nie była oblegana i nie uczestniczyła w I wojnie światowej.
Po I wojnie, w momencie przejęcia twierdzy przez wojsko polskie w 1920 r. aż około 30% zabudowy miasta było w mniejszym lub większym stopniu związane z garnizonem i fortyfikacjami, a 25% zatrudnionej ludności pracowało na rzecz Twierdzy.
W chwili gdy wojska pruskie opuszczały Toruń w obiektach twierdzy dokonały zniszczeń, które w znacznym stopniu ograniczyły wartość bojową warowni. Zabrano urządzenia artyleryjskie w kojcach obronnych, przyrządy celownicze, drzwi i zasuwy pancerne oraz motory zasilające instalację elektryczną, wentylacyjną i dzwonki alarmowe.

 

Fortyfikacje są zabytkami techniki wojennej, wpisanymi w 1971 r. do rejestru zabytków, tworzącymi w Toruniu unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Zabytki te zachowały się w dobrym stanie, choć wiele z nich niestety obecnie ulega dewastacji nie mając odpowiedniego gospodarza i zainteresowania (>>>).