Dewastacja Twierdzy Toruń
Obiekty XIX-wiecznej Twierdzy Toruń nie uczestniczyły bezpośrednio w działaniach militarnych obu wojen światowych. Twierdza wywarła jednak na pewno pewien wpływ na plany strategów. Odegrała rolę przede wszystkim psychologiczną. Jej umocnienia skutecznie odstraszały Rosjan przed podjęciem ataku tędy w kierunku zachodnim.
Pruska Twierdza Toruń w 1920 r. wraz z włączeniem Torunia i Pomorza do II Rzeczypospolitej (zobacz: Polska odzyskuje Pomorze) została przejęta przez Wojsko Polskie w dobrym stanie technicznym, choć bez wyposażenia, uzbrojenia i dokumentacji.
Już wtedy, na początku lat 20. XX w. władze polskie rozebrały niektóre elementy pierścienia wewnętrznego, jak. np. lunety, bastiony i bramy.
Twierdza w całości pozostawała w rękach wojska do demilitaryzacji w 1956 r. W czasie II wojny światowej przejęta była oczywiście przez władze okupacyjne niemieckie. Wtedy forty pełniły różne funkcje, m.in. będąc więzieniami dla eksterminowanej ludności Polskiej (np. Fort VII, Fort VIII), dla jeńców wojennych różnych narodowości (Stalag XXA obejmujący forty od XI do XV).
Po II wojnie światowej Twierdza Toruń ostatecznie ustraciła swoje militarne znaczenie i - podobnie jak wszystkie XIX-wieczne twierdze fortowe - stała się nieprzydatna wobec nowych technik wojennych. Nadal jednak niektóre obiekty pozostawały w rękach wojska, jak np. Fort V, Fort XIII, jednak wiele po 1956 r. przeszła pod zarząd administracji cywilnej.
Teraz dopiero nastał czas największych dewastacji tych dzieł obronnych, które przeszły w ręce cywilne. W końcu lat 50. XX w. podjęto prace rozbiórkowe niektórych obiektów, z których najbardziej ucierpiały wysadzone w powietrze forty Kolejowy oraz VIII, a także np. jedna z czterech unikatowych wież pancernych haubicy 210 mm na Forcie I. W niektórych fortach rozebrano ceglane obmurowania fos i in.
Prace rozbiórkowe zostały wstrzymane w 1960 r. przez ówczesnego Miejskiego Konserwatora Zabytków Bohdana Rymaszewskiego, a w 1971 r. obiekty Twierdzy Toruń zostały wpisane do rejestru zabytków.
W tym czasie wiele obiektów (fortów, schronów, podwalni, koszar) zostało adaptowanych na różnorakie zakłady, warsztaty, magazyny i in., np. na uprawę pieczarek, wytwórnie win. Wiele z nich pełni taką funkcję obecnie, wiele znajduje się w rękach prywatnych, wiele w zarządzie władz miasta, wiele pozostaje bez opieki i wiele niestety ulega postępującej dewastacji. Dotyczy to np. masowego rozkradania elementów metalowych (np. krat fortecznych), których zdobycie wymaga z kolei dokonania innych zniszczeń.
Dewastacje takie nasiliły się w ostatnich dwóch dekadach, kiedy wiele fortów i schronów zmienia swoich właścicieli i pozostaje jako niezagospodarowany i niezabezpieczony pustostan, łatwo dostępny dla licznych wandali. Zabytkowe dzieła obronne niszczeją i popadają w ruinę na naszych oczach, pozbawiane są wielu elementów wyposażenia, a także degradowana jest ich ceglana struktura.
Szczególnie wymownym i wstrząsającym było zniszczenie naściennych rysunków pamiątkowych wykonanych przez jeńców II wojny światowej w Forcie XI. Wprawdzie prawomocnynm wyrokiem sąd skazał w 2017 r. właścicieli na karę 6 tys. zł, to jednak dziedzictwo zostało bezpowrotnie utracone. To jest o tyle dotkliwe, że postępującą degradację i brak zainteresowania opieką i upamiętnieniem widzą odwiedzający Toruń potomkowie więzionych tu jeńców wojennych oraz sami jeńcy, przyjeżdżający poznać miejsca dawnego osadzenia.
Wobec braku pomysłu i woli zadbania o obiekty Twierdzy Toruń ze strony władz miasta, miłośnicy i pasjonaci toruńskich fortyfikacji, przewodnicy toruńscy oraz historycy w dniu 27 maja 2015 r. wystosowali otwarty apel do władz miejskich i wojewódzkich, którego treść prezentujemy:
List Otwarty - Apel
Prezydent Miasta Torunia Michał Zaleski,
Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego Piotr Całbecki,
Wojewódzki Konserwator Zabytków Sambor Gawiński,
Miejski Konserwator Zabytków Mirosława Romaniszyn,
Przewodniczący Rady Miasta Torunia Marcin Czyżniewski,
Radni Miasta Torunia,
Radni Sejmiku Samorządowego,
Motto: W Toruniu znajduje się zabytek militarny najwyższej klasy: jeden z najpotężniejszych systemów fortyfikacyjnych w Polsce, wybudowany przez Prusaków pod koniec XIX wieku do obrony wschodniej granicy Prus. Projektowanie Twierdzy Toruń rozpoczęło się w 1872 roku. W czasie 37 lat powstało około 200 dzieł obronnych. W sumie w Toruniu wybudowano 7 fortów głównych, 6 fortów pośrednich, 6 baterii artyleryjskich, 32 duże schrony piechoty, 52 schrony międzypola - artyleryjskie i amunicyjne. Forty zostały rozmieszczone dookoła całego miasta. Do dziś zachował się ich niezwykle czytelny układ.
Strona Urzędu Miasta Torunia.
Szlak turystyczny - pieszy o długości 44 km, oznakowany kolorem czarnym nosi nazwę "szlaku fortecznego". Rozpoczyna się na pl. Rapackiego przy BORT PTTK prowadzi do poszczególnych fortów i kończy się przy dworcu PKP Toruń Główny. Przebieg szlaku jest tak pomyślany, że można włączyć się do zwiedzania fortów w różnych dowolnych jego punktach.
Szanowni Państwo, Poniżej pozwalamy sobie poruszyć kilka ważkich kwestii. Jak wygląda naprawdę stan „zabytku militarnego najwyższej klasy”?
Od lat postępuje świadoma i nieświadoma dewastacja większości obiektów twierdzy. Z fortów, schronów i innych obiektów twierdzy są wycinane, wyrywane, wykuwane wszystkie metalowe elementy. Giną drzwi, zawiasy, kraty, kopuły pancerne, blachy osłonowe, barierki, dźwigary, elementy wind. Niektóre obiekty w wyniku tych działań grożą zawaleniem. Dewastacje te są czynione często w sposób zorganizowany przez wyspecjalizowane szajki złomiarzy. Podobnie dzieje się z elementami drewnianymi, które trafiają na opał lub ceglanymi i kamiennymi, które są rozkradane, jako materiał budowlany.
Forty i schrony są niszczone przez wandali, którzy bezkarnie i regularnie niszą ściany wewnętrzne i zewnętrzne obiektów farbami, którzy rozpalają wewnątrz fortów ogniska, palą w nich opony. Coraz trudniej znaleźć niezniszczone pomieszczenia, coraz łatwiej spotkać pobazgrane, okopcone ściany i smród spalenizny.
Forty i schrony są dewastowane przez mieszkających w wielu obiektach bezdomnych, którzy pozostawiają po sobie tony śmieci, niewiarygodny wręcz bałagan i smród. Spotkania z bezdomnymi nie zawsze należą do najbezpieczniejszych. Osoby zwiedzające są czasami obrzucane, nie tylko wyzwiskami. Oprócz bezdomnych i złomiarzy w fortach i schronach można regularnie napotkać i inne osoby, z którymi zetknięcie się nie należy do bezpiecznych ze względu na kradzieże, czy pobicia.
Jest niszczony skomplikowany system melioracji fortów i schronów, w coraz większej ilości obiektów można napotkać wodę, a w innych, w których woda stała od lat jej poziom się podnosi.
W wyniku prac budowlanych czy drogowych niszczone są ziemne obwarowania fortów i schronów oraz przyroda je otaczająca.
Obiekty forteczne są niszczone również przez dziką turystykę i dziką eksplorację. Wykuwane są w murach nowe przejścia, niszczone zabezpieczenia, poszukiwacze skarbów i militarnych pamiątek kują w ścianach, ryją wały forteczne, korytarze czy dziedzińce.
Z przestrzeni giną też i całe obiekty, które są rozbierane lub rozpadają się ze starości albo w wyniku dewastacji (chociażby budynek sztabu przy Chłopickiego). Realnie oceniając zakres zniszczeń można stwierdzić, że miasto, a przede wszystkim jego mieszkańcy z każdym dniem tracą w wyniku wyżej wymienionych dewastacji majątek dziesiątek, jeżeli nie setek tysięcy złotych. Majątek historyczny, którego już nigdy nie będzie można odtworzyć.
Zabytek, martyrologia i oferta turystyczna
Jest prawdą, że twierdza to zabytek i atrakcja turystyczna najwyższej klasy. Przewodniki i foldery zachęcają do zwiedzania twierdzy, do poruszania się czarnym szlakiem i odwiedzania licznych dzieł fortecznych.
Prawda jest zaś taka, że bez wyspecjalizowanego przewodnika trudno w sposób interesujący i, co ważne, bezpieczny zwiedzić obiekty forteczne. Częściej można trafić na dewastacje i „porządki”, które opisaliśmy w poprzednim punkcie.
Wystarczy stwierdzić, że na osiemnaście toruńskich fortów do zwiedzania dla turystów w pełni przystosowanych jest… jeden – Fort IV. Pozostałe są w wojskowych lub w prywatnych rękach, albo ich stan grozi spotkaniem z rzeczywistością opisaną w punkcie 1. niniejszego listu. Co gorsza wiele obiektów wojskowych i prywatnych również nie jest w ogóle zabezpieczonych przed działaniami opisanymi w punkcie 1, inne zaś zatraciły mocno swój charakter poprzez poczynione w nich biznesowe inwestycje.
Nie ma również żadnego zwartego systemu oznaczeń obiektów, tabliczek informujących o nazwach, historii, przeznaczeniu obiektów, a wspomniany turystyczny szlak czarny jest w wielu miejscach poprzerywany lub w sposób niejasny poprowadzony.
Najtragiczniejszym świadectwem braku szacunku i pamięci o historii jest stan obiektów fortecznych, które były świadkami martyrologii w czasie II wojny światowej. Niszczeje zawalony, dewastowany nieustannie, regularnie zalewany wodą Fort VIII, nie jest udostępniony turystom i niszczeje również Fort VII. To w tych fortach byli torturowani i zabijani przez Niemców torunianie i mieszkańcy Pomorza. To w pobliżu tych fortów dochodziło do egzekucji, stąd też wyruszały transporty śmierci na rozstrzelanie na Barbarkę, to stąd wywożono więźniów do obozów koncentracyjnych lub getta łódzkiego. Zamiast muzeum, tablic pamiątkowych, szkolnych wycieczek mamy grozę dewastacji. W niektórych fortach Podgórza na ścianach pozostało do naszych czasów wiele wzruszających napisów i rysunków wykonanych rękoma jeńców, przede wszystkim brytyjskich. Od lat są one niezabezpieczone, giną wraz z odpadającymi tynkami, są zasmarowywane przez wandali, pokrywane współczesnymi „pamiątkowymi” napisami. Takie świadectwo naszej kultury widzą choćby turyści przybywający do naszego miasta z dalekiej Australii, którzy chcą zobaczyć, gdzie i w jakich warunkach byli więzieni przez Niemców ich rodzice i dziadkowie. Jakie wspomnienia ze sobą zabiorą? Kto w końcu zabezpieczy przed wandalami te toruńskie ściany płaczu?
Ochrona
Od lat słyszy się, czy nawet czyta o planach, inwestycjach, rewitalizacjach, niestety od lat tak naprawdę można powiedzieć, że nie dzieje się nic, gdy spojrzymy na ilość i zakres potrzeb, a dewastacje w sposób zastraszający postępują. Takie są fakty i nie zmieniają tego na razie liczne zapowiedzi, czy ograniczone działania. Każda kolejna wyprawa na forty kończy się w naszych rozmowach obserwacjami: „znowu wykuli”, „ponownie spalili”, „ktoś wykopał”, „wycięto i wyrwano”, „ukradziono” „zniknęło”. A pozytywów jest niewiele, bardzo niewiele.
Mimo ogromu pracy osób, które wielkim nakładem sił i środków przekształcili Fort IV na ul. Chrobrego w turystyczną perełkę, mimo działań pasjonatów, którzy stworzyli Skansen Fortyfikacji Pancernej przy ul. Poznańskiej, mimo społecznej pracy wielu społeczników fortecznych, którzy regularnie wycinają na fortecznych obiektach panoszącą się dziką roślinność niszczącą mury, którzy przekopują i udrożniają stare melioracyjne kanały, żeby obniżyć poziom wody w obiektach, mimo przystosowania Fortu VI do nowej roli przez Bractwo Kurkowe – twierdza umiera. Ginie nieodwracalnie „zabytek militarny najwyższej klasy”.
W związku z powyższym zwracamy się do Szanownych Państwa o konkretne działania, natychmiastowe działania zmierzające do uratowania Twierdzy Toruń.
Zdajemy sobie sprawę z ogromu przedsięwzięcia, różnorakich okoliczności. Przyjmujemy, że nie zawsze możliwa jest pełna ochrona i trzeba zawrzeć pewne kompromisy tak jak to uczyniono w przypadku Fortu III, gdzie po szerokiej przebudowie siedzibę znalazła hurtownia kwiatów, czy w przypadku Fortu IX, gdzie po gruntownym remoncie znalazło się centrum handlowe. Obiekty te zatraciły dużą część oryginalnego charakteru, co boli i na pewno nie jest marzeniem każdego historyka i przewodnika, ale zostały jednak zachowane w swojej mocno zmienionej formie.
Takie działania jednak nie powinny mieć miejsca w przypadku perły architektury fortecznej, jaką niewątpliwie jest zbudowany na wzgórzu Buchta Fort I im. Jana III Sobieskiego (fort ten posiada jeszcze unikatowe wieże haubic 210 mm i wiele innych bardzo interesujących elementów) wraz z jego szerokim otoczeniem pełnym schronów, baterii artyleryjskich, okopów, a także z zachowanymi koszarami przy ul. Nad Zatoką.
Wszelkie zmiany w tej części miasta powinny zmierzać do odpowiedniego zabezpieczania, a następnie udostępnienia zabytku i jego otoczenia turystom, pasjonatom fortyfikacji, mieszkańcom. Fort ten wraz z otoczeniem powinien być skansenem architektury fortecznej, miejscem muzealnym, gdzie realizowane byłyby wystawy poświęcone np. militarnemu charakterowi Torunia w XIX i XX wieku, I i II Wojnie Światowej, Armii Pomorze, historii fortyfikacji, Toruniowi, jako miastu granicznemu etc. Jest to też idealne miejsce do ekspozycji wszelakiego sprzętu wojskowego, organizowania zlotów miłośników militariów, grup rekonstrukcyjnych, mogłoby być to też miejsce zabaw historycznych oraz noclegowe, oczywiście wraz z kawiarnią, restauracją itp. Z pewnością nie jest to miejsce, gdzie jak napisano w „Prezentacji założenia urbanistycznego przy moście gen. Elżbiety Zawackiej” (z dnia 18 maja 2015 r.) powinny znaleźć się kluby nocne! Cytat z Prezentacji: „natomiast główny budynek Fortu przeznaczono na kluby nocne”. Apelujemy o znalezienie innego rozwiązania, gdyż proponowany „kompromis” tym razem idzie zdecydowanie za daleko i w swoich skutkach nie różni się on zbyt wiele od działań złomiarzy i wandali. Niszczy bezpowrotnie historyczny obiekt.
Apelujemy, zatem o podjęcie tematu ochrony twierdzy Toruń i realne działania zmierzające do jej ocalenia i przekształcenia w faktycznie udostępniony „zabytek militarny najwyższej klasy”. Przytoczone w części 1. i 2. niniejszego listu przykłady degradacji twierdzy dzieją się nieustannie, również w chwili, gdy czytacie Państwo ten tekst. Apelujemy zatem o regularne przeprowadzanie konsultacji z osobami, które są autorytetami w dziedzinach ochrony zabytków oraz fortyfikacji. Apelujemy o działania i projekty, które będą chronić obiekty i eksponować ich niegdysiejsze militarne funkcje, które nie będą realizować wyłącznie komercyjnych zachcianek developerów, czy też architektonicznych popisów niezorientowanych w rzeczywistej sytuacji projektantów.
Ocalmy twierdzę, która przetrwała I i II Wojnę Światową, a jej zabytkowa substancja jest zagrożona w czasie pokoju, w czasie, gdy Toruń szczyci się wpisaniem na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Do wiadomości: Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Małgorzata Omilanowska, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa Małgorzata Rozbicka,
Miłośnicy i pasjonaci toruńskich fortyfikacji, przewodnicy toruńscy oraz historycy zebrani na spotkaniu w Forcie IV im. Stanisława Żółkiewskiego, w dniu 27 maja 2015 roku.
Tymczasem niszczenie zabytkowych obiektów obronnych odbywa się nie tylko poprzez brak nad nimi opieki.Obiekty są wręcz rozbierane - jak np. w latach 50. XX w. Fort Kolejowy, Fort VIII. Za zgodą i w majestacie prawa urzędnicy miejscy niszczą bezpowrotnie to dziedzictwo Torunia, jak choćby w listopadzie 2019 r. podwalnię Bastionu VI Chełmińskiego >>>
