Kościół Trójcy św. i dawny klasztor norbertański w Strzelnie
Stojący na strzelnieńskim wzgórzu klasztornym kościół Trójcy św. jest jednym z najcenniejszych zabytków średniowiecznych na terenie Polski.
Obecna reprezentacyjna i bogato zdobiona elewacja zachodnia kościoła jest barokowa i powstała w wyniku przekształcenia wcześniejszej, średniowiecznej. Za tą fasadą, wewnątrz bazyliki kryją się cenne zabytki romańskie i średniowieczne.
W opinii większości badaczy budowę istniejącej obecnie bazyliki Trójcy Św. rozpoczęto w ostatniej ćwierci XII w. i kontynuowano w pierwszych latach następnego stulecia. Fundatorem kościoła był Piotr Stary Wszeborowic, wojewoda inowrocławski (zobacz: Inowrocław) i kasztelan kruszwicki (zobacz: Kruszwica). Fundacja ta była związana ze sprowadzeniem do Strzelna norbertanek, co oczywiście łączyło się również z jednoczesną budową dla nich klasztoru. Świątynię konsekrował bp Barton w 1216 r.
Kościół zbudowano jako romańską, trójnawową bazylikę z transeptem oraz prezbiterium zamkniętym absydą. Od strony zachodniej korpus zakończony był dwiema wieżami. Z tej budowli do dziś zachowały się wewnątrz słynne płaskorzeźbione kolumny międzynawowe oraz tympanony (zobacz niżej).
Budynek klasztorny pierwotnie przylegał do kościoła od strony południowej. Jednakże w XV w., odbudowując po pożarze, przeniesiono klasztor na stronę północą, gdzie stoi do dziś. W ten sposób portal wejściowy znalazł się teraz w wewnętrznej części klasztonej.
Odbudowanemu w XV w. kościołowi nadano cechy gotyckie: dobudowano kruchtę oraz kaplicę św. Norberta, transept i prezbiterium przykryto sklepieniami, szczyt transeptu północnego zwieńczono schodkowymi sterczynami, a w południowej ścianie szczytowej transeptu przepruto duży otwór okienny.
Obecna reprezentacyjna i bogato zdobiona elewacja zachodnia kościoła jest barokowa i powstała w wyniku przekształcenia wcześniejszej, średniowiecznej. Za tą fasadą, wewnątrz bazyliki kryją się cenne zabytki romańskie i średniowieczne.
W opinii większości badaczy budowę istniejącej obecnie bazyliki Trójcy Św. rozpoczęto w ostatniej ćwierci XII w. i kontynuowano w pierwszych latach następnego stulecia. Fundatorem kościoła był Piotr Stary Wszeborowic, wojewoda inowrocławski (zobacz: Inowrocław) i kasztelan kruszwicki (zobacz: Kruszwica). Fundacja ta była związana ze sprowadzeniem do Strzelna norbertanek, co oczywiście łączyło się również z jednoczesną budową dla nich klasztoru. Świątynię konsekrował bp Barton w 1216 r.
Kościół zbudowano jako romańską, trójnawową bazylikę z transeptem oraz prezbiterium zamkniętym absydą. Od strony zachodniej korpus zakończony był dwiema wieżami. Z tej budowli do dziś zachowały się wewnątrz słynne płaskorzeźbione kolumny międzynawowe oraz tympanony (zobacz niżej).
Budynek klasztorny pierwotnie przylegał do kościoła od strony południowej. Jednakże w XV w., odbudowując po pożarze, przeniesiono klasztor na stronę północą, gdzie stoi do dziś. W ten sposób portal wejściowy znalazł się teraz w wewnętrznej części klasztonej.
Odbudowanemu w XV w. kościołowi nadano cechy gotyckie: dobudowano kruchtę oraz kaplicę św. Norberta, transept i prezbiterium przykryto sklepieniami, szczyt transeptu północnego zwieńczono schodkowymi sterczynami, a w południowej ścianie szczytowej transeptu przepruto duży otwór okienny.
Barokowy wystrój kościoła jest wynikiem remontu i odbudowy w 1. poł. XVIII w. po zniszczeniach z okresu wojny północnej. Wtedy też m.in. obmurowano romańskie kolumny nawowe, ustawiono ołtarz główny oraz ołtarze boczne, a także stalle. Około połowy XVIII w. powstała obecna barokowa forma fasady. W jej górnej części znajduje się wyobrażenie Świętej Trójcy i Matki Bożej Wniebowziętej, niżej w niszach rzeźby św. Józefa z Dzieciątkiem i św. Jakuba Starszego.
W 1946 r. niespodziewanie dokonano sensacyjnego odkrycia romańskich kolumn międzynawowych, datowanych na ok. 1170 r., które od czasów baroku pozostawały zamurowane. Na tle całej romańskiej rzeźby, włącznie z bogatą w jej zabytki Europą zachodnią, rzeźba kolumn strzelnieńskich jest obiektem niezwykłym. Reprezentują bogaty program treściowy poświęcony personifikacji cnót i przywar ludzkich.
► Zobacz: Kolumny romańskie w Strzelnie
Poza tym prowadzone badania doprowadziły do odkrycia kolejnych romańskich obiektów: reliktów kolumienek, luźnych rzeźb i kolumn romańskich w prezbiterium (1950, 1952 r.), portalu z tympanonem „trójlistnym” m.in. ze sceną Maiestas Domini (1953 r.), ornamentowanych płytek - prawdopodobnie okładzin ściennych, oraz płaskorzeźbionych płyt - zapewne przegród chórowych (1981-1986 r.).
Poza tym prowadzone badania doprowadziły do odkrycia kolejnych romańskich obiektów: reliktów kolumienek, luźnych rzeźb i kolumn romańskich w prezbiterium (1950, 1952 r.), portalu z tympanonem „trójlistnym” m.in. ze sceną Maiestas Domini (1953 r.), ornamentowanych płytek - prawdopodobnie okładzin ściennych, oraz płaskorzeźbionych płyt - zapewne przegród chórowych (1981-1986 r.).
Portal północny do kościoła (od XV w. znajdujący się wewnątrz dawnego budynku klasztornego), późnoromański, opatrzony jest parą kolumn wspierających tympanon o wykroju trójlistnym. W polu tympanonu przedstawienie Chrystusa tronującego na tęczy (Maiestas Domini), w mandorli podtrzymanej przez parę aniołów, depczący stopami bestię. Po bokach znalazły się postacie świętych - Piotra i Pawła - oraz ewangelistów - Marka i Mateusza, zaś u szczytu góruje gołębica.
W portalu południowym (do kaplicy św. Barbary) znajduje się romański, wcześniejszy od wyżej opisanego, półkolisty tympanon fundacyjny. W jego polu widnieje płaskorzeźbione przedstawienie św. Anny trzymającej Marię w powijakach. Tuż obok flankują je postaci klęczących: mężczyzny (z modelem kościoła; to najpewniej fundator Paweł Wszeborowic) i kobiety (z otwartą księgą; najpewniej Anna, żona fundatora). Wzdłuż łukowej krawędzi tympanonu umieszczono napis łaciński, którego treść w tłumaczeniu brzmi: Anno, czcigodna matko Dziewicy Marii, tym darem, tak jak ongiś chciał Piotr, Ciebie czci. Na podniebiu tympanonu przedstawienie Manus Dei.
W przykościelnym muzeum eksponowany jest też romański tympanon Zwiastowania. Został znaleziony w fragmentach podczas prac remontowych i zrekonstruowany. Widoczna jest na nim postać Maryi, która wierzchem dłoni dotyka piersi, co oznacza posłuszeństwo. Po prawej podchodzący do niej archanioł Gabriel wskazuje na gołębia nad głową Maryi. Po lewej stronie widoczna jest roślina wyobrażająca drzewo życia. Jest to aluzja do Ewy. Maryja ma być tą, dzięki której zostaną zmyte grzechy. 
Kolejnym cennym romańskim zabytkiem jest płyta z płaskorzeźbą Matki Boskiej.
W północnej części transeptu kościoła znajduje się osobliwy i cenny zabytek. To gotycki krucyfiks w barokowym tzw. czarnym ołtarzu Krzyża Św., który w obecnym miejscu stoi od 1743 r., wcześniej pełnił funkcję ołtarza głównego w prezbiterium.
Centralną częścią ołtarza jest figura Chrystusa Ukrzyżowanego z 2. poł. XIV w., która oryginalnie należała do wyposażenia jednego z pozastrzelnieńskich kościołów norbertanek.
Obecny ołtarz przedstawia sceny z życia i działalności Jezusa, począwszy od Narodzenia (malarskie przedstawienie wgórnej części) po złożenie do grobu (w dolnej części, stale zasłoniętej, odkrywanej zawsze w Wielki Piątek) i zmartwychwstanie (na szczycie).
Pierwszą znaną przełożoną norbertanek strzelnieńskich była Beatrix (Beatrycze), pochodząca najpewniej z rodu fundatora klasztoru. Do niej to adresował swą bullę z 9 kwietnia 1193 r. papież Celestyn III, który na jej prośbę przejmuje klasztor Norbertanek pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Strzelnie pod opiekę Stolicy Apostolskiej, zatwierdza jego posiadłości i nadaje mu liczne przywileje.
Od strony północnej do kościoła przylega klasztor z XV w. W zachowanych budynkach mieszkalnych, które służyły norbertankom aż do kasaty zgromadzenia w 1837 r., przetrwały znaczne partie murów średniowiecznych. W wyniku przeprowadzonej w XVIII w. rozbudowy klasztor powiększono o dwa kolejne budynki i w takiej formie przetrwał do dziś. Stanowi więc budowlę składającą się z trzech skrzydeł na planie podkowy otwartej w stronę placu kościelnego.
