Pałuki
![](https://toruntour.pl/upload/image/mapkapaluki250818.png)
Pałuki, będąc odrębnym regionem historyczno-geograficznym i etnograficznym, należą, obok Kujaw i Wielkopolski, do najstarszych polskich terenów osadniczych, o czym świadczą liczne wykopaliska archeologiczne z okresu kultury łużyckiej i wczesnego średniowiecza z Biskupinem w roli głównej.
Geografia
![](https://toruntour.pl/upload/image/kreskaniebieska.png)
Pałuki zajmują południowo-zachodnią część województwa i podobnie jak Bory Tucholskie i Krajna nie wchodzą w całości w jego granice; zachodnia część Pałuk leży w województwie wielkopolskim. Dokładne granice tego regionu, bliskiego kulturowo Wielkopolsce i Kujawom, są trudne do wyznaczenia, ale przyjmuje się, że zajmuje on obszar na zachód od Kujaw i na południe od Krajny i leży między rzekami Noteć i Wełna. Pałuki znajdują się więc w powiecie żnińskim, południowej (lewobrzeżnej) części powiatu nakielskiego i północno-zachodniej części powiatu mogileńskiego. Według natomiast podziału fizyczno-geograficznego obszar ten leży w części Pojezierza Gnieźnieńskiego.
Nazwa Pałuki po raz pierwszy była wzmiankowana w XIV wieku, a od nazwy krainy wziął się średniowieczny ród rycerski Pałuków. Pochodzenie nazwy tłumaczy się łukowatym, czyli pagórkowatym terenem, poprzecinanym licznymi jeziorami, wokół których rosną podmokłe łąki.
Etnografia
![](https://toruntour.pl/upload/image/kreskaniebieska.png)
Region zamieszkiwany jest przez ludność etniczną Pałuczan, a ich kultura ludowa wyróżnia się drewnianym budownictwem podcieniowym, meblarstwem, sakralną rzeźbą w kapliczkach, strojem z bogatym haftem na tiulu, odrębnymi pieśniami i tańcami. Folklor pałucki zbliżony jest do folkloru Wielkopolski, Kujaw i Krajny, z którymi region graniczy. Najsilniejsze powiązania ma jednak z Wielkopolską, co wyraża się przede wszystkim w gwarze i strojach ludowych. Kulturę i sztukę ludową Pałuczan prezentuje Pałucka Izba Muzealna w Kcyni oraz Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie.
Atrakcje turystyczne
![](https://toruntour.pl/upload/image/kreskaniebieska.png)
Przez Pałuki prowadzi jeden z najbardziej znanych szlaków turystycznych w Polsce - Szlak Piastowski, należący do największych atrakcji turystycznych. Na Pałukach wyznaczają go miejscowości: Lubostroń, Żnin, Wenecja, Biskupin, Gąsawa, Marcinkowo Górne, Mogilno czyli miejsca będące głównymi ośrodkami turystycznymi tego regionu. Spośród nich wyróżnia się Biskupin, którego podstawowym walorem jest zrekonstruowana osada obronna z okresu kultury łużyckiej z około 650-550 roku p.n.e. Biskupin jest jednym z najlepiej rozpoznanych grodów pradziejowych w Europie. Jest to najsłynniejszy polski rezerwat archeologiczny i jednocześnie muzeum, który został w 1994 r. wpisany na pierwszą Listę Pomników Historii RP jako jeden z dwóch (obok Torunia) ośrodków w województwie. Na terenie rezerwatu prowadzone są również prace nad rekonstrukcją technik pradziejowych (tkactwo, garncarstwo, ciesiołka) oraz rozpoczęto eksperymentalną hodowlę tzw. konika polskiego i owcy wrzosówki.
Ożywiony na czas sezonu turystycznego Biskupin oferuje turystom równie atrakcyjny dojazd do osady. Jak co roku można do niej dotrzeć zabytkową kolejką wąskotorową z Wenecji lub ze Żnina albo tramwajem konnym. Skorzystać można także z turystycznych rejsów statkiem "Diabeł Wenecki" po jeziorze Biskupińskim.
Kolejka wąskotorowa w 2001 roku została przejęta przez starostwo powiatowe w Żninie pod pieczą Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji. Kursuje kilka razy dziennie od maja do września na trasie 12 km pomiędzy Żninem a Gąsawą, przez Wenecję i Biskupin. Podróż ze Żnina do Biskupina trwa około 40 min (do Wenecji - 27 min., Gąsawy - 50 min). Kolejką można przebyć część Szlaku Piastowskiego.
Największym miastem i jednocześnie tradycyjną stolicą Pałuk i powiatu jest Żnin, będący jednocześnie ośrodkiem turystyki wypoczynkowej i krajoznawczej. Poza takimi atrakcjami turystycznymi jak wspomniane wcześniej: Muzeum Ziemi Pałuckiej oraz początkowa stacja kolejki wąskotorowej do Wenecji, Biskupina i Gąsawy, miasto posiada kilka innych walorów krajoznawczych.
Jednym z ważniejszych etapów trasy kolejki wąskotorowej jest Wenecja, wieś w gminie Żnin, położona między trzema jeziorami, z racji wodnego bogactwa przypomina włoską Wenecję (stąd nazwa). Znajdują się tu m.in. ruiny XIV-wiecznego zamku kasztelana nakielskiego Mikołaja Nałęcza, zwanego "krwawym diabłem weneckim", z którym łączy się legenda. W pobliżu ruin i stacji kolejki znajduje się Muzeum Kolei Wąskotorowej (>>>).
Docelowym punktem trasy kolejki jest wieś gminna Gąsawa, o historii sięgającej 1145 roku, znana z historii jako miejsce zjazdu w 1227 roku książąt polskich dla ustanowienia dziedzictwa dzielnic ustanowionych testamentem Bolesława Krzywoustego. Najciekawszym obiektem zabytkowym jest natomiast drewniany kościół barokowy św. Mikołaja z 1674 r. (>>>).
Pozostałymi miejscami pałuckiego odcinka Szlaku Piastowskiego są: Lubostroń i Mogilno.
Mogilno jest miastem powiatowym na pograniczu Pałuk, Wielkopolski i Kujaw i należy do najstarszych grodów. Miasto powstało przy opactwie benedyktynów wzniesionym po 1065 roku, który dziś stanowi największy walor krajoznawczy Mogilna. Zespół klasztorny należy do najstarszych w Polsce, został zbudowany w drugiej połowie XI wieku w stylu romańskim, przebudowano go w stylu gotyckim i barokowym; dziś należy do najcenniejszych zabytków w województwie kujawsko-pomorskim. Ponadto w mieście znajduje się późnogotycki kościół św. Jakuba z XVI wieku.
Lubostroń słynie natomiast z jednego z najpiękniejszych w Polsce pałaców klasycystycznych z końca XVIII wieku, wzniesionego w typie willi palladiańskiej, na rzucie kwadratu z trzykondygnacyjną rotundą pośrodku.
Do innych ciekawych ośrodków krajoznawczych Pałuk, poza Szlakiem Piastowskim, należą miejscowości powiatu nakielskiego, m.in.: Kcynia, dawny gród książęcy z 1086 roku, w którym na uwagę zasługują: późnogotycki kościół św. Michała Archanioła z 1631 roku z obronnymi basztami, dawny barokowo-klasycystyczny zespół karmelicki z kościołem z 1780 roku, dworek z pierwszej połowy XIX wieku, a także Pałucka Izba Muzealna, regionalne muzeum gromadzące zabytki kultury Pałuk; Szubin z kościołami: gotyckim św. Marcina z XIV/XV wieku, drewnianym barokowym św. Małgorzaty z 1748 roku, a także ruinami zamku gotyckiego starostów królewskich z XIV/XV wieku; Łabiszyn, miasto w powiecie żnińskim, gdzie główną uwagę skupia kościół NMP z 1761 roku, zbudowany na miejscu poprzedniego pochodzenia późnoromańskiego oraz barokowy zespół poklasztorny reformatów z lat 1687 i 1720.
W krajobrazie wiejskim wyróżniają się liczne wiatraki, jako zabytki techniki i działalności gospodarczej, np. młyn wodny na Noteci w Chobielinie w powiecie nakielskim, z połowy XIX wieku, a także liczne zespoły dworskie czy pałacowe, głównie w powiecie żnińskim, np. w Chomiąży Szlacheckiej, Grochowiskach Szlacheckich, Górkach Dąbskich, Marcinkowie, Ustaszewie, Wenecji, a przede wszystkim w Lubostroniu.