Mikołaj Kopernik: życie i dzieło (Dom Kopernika Muzeum)
Wystawa podzielona na kilka części tematycznych, zlokalizowana w dalszej części ścieżki zwiedzania Muzeum Mikołaja Kopernika - w kamienicy przy ul. Kopernika 17.
Jednak nawiązuje do niej sekcja "Rodzina Mikołaja Kopernika" umieszczona we wcześniejszym etapie zwiedzania muzeum.
Rodzina Koperników stanowi doskonały przykład zmian społecznych i kulturowych, które następowały w średniowiecznym Toruniu. Ojciec astronoma (również Mikołaj Kopernik) wymieniany jest w źródłach dotyczących Krakowa już w 1447 r., jako kupiec prowadzący interesy między Śląskiem, Krakowem, Toruniem i Gdańskiem. Dbając o profity, sprowadził się do Torunia i w 1458 r. został już obywatelem miasta. Swój los złączył z Barbarą Watzenrode, przedstawicielką zamożnych mieszczan toruńskich wywodzących się najprawdopodobniej z Hesji. Rodzina zajmowała się zatem handlem, dbała o potomstwo, jego edukację i przyszłość oraz miała rozległe kontakty towarzyskie z rodzinami patrycjatu toruńskiego, m.in. von Allen. Ich sąsiadem był jeden z najważniejszych przedstawicieli środowiska intelektualnego Torunia i państwa krzyżackiego i rektor szkoły świętojańskiej Konrad Gesselen, z którego księgozbioru dotyczącego astronomii młody Kopernik najpewniej korzystał. Od czasu śmierci ojca wpływ na życie astronoma miał jego wuj – Lucas Watzenrode (również rektor wspomnianej szkoły i późniejszy biskup warmiński), któremu ten zawdzięczał w pewnej mierze swoje wykształcenie i profesję.
Najsłynniejszy torunianin przyszedł na świat 19 lutego 1473 roku, jako czwarte, najmłodsze dziecko zamożnego kupca i ławnika Starego Miasta Torunia Mikołaja Kopernika (pochodzącego z Krakowa) i Barbary z toruńskiej rodziny patrycjuszowskiej Watzenrode. Brat matki, Łukasz doszedł do wysokich godności w hierarchii kościelnej i państwie – został biskupem warmińskim i zasiadał w senacie Królestwa Polskiego. Po śmierci Mikołaja Kopernika seniora w 1483 roku przejął on opiekę nad osieroconymi siostrzeńcami Andrzejem i Mikołajem, zapewnił im odpowiednią pozycję majątkową i wykształcenie, najpierw w szkole parafialnej przy kościele św. Janów, a następnie na krakowskim uniwersytecie, który miał ich przygotować do kariery w Kościele.
Temat życia i dzieła Kopernika w tutejszym muzeum rozpoczyna się od momentu wyjazdu Kopernika z Torunia na studia do Krakowa w 1491 r. Zabrakło na ekspozycji natomiast wczesniejszego etapu życia Kopernika, związanego przede wszysktim z wykształceniem, jakie zdobył w toruńskiej szkole świętojańskiej, odznaczającej się wysokim poziomem nauczania, dysponującej gronem wybitnych profesorów (jednym z jej rektorów był znany humanista, Konrad Gesselen, również Lucas Watzenrode - wuj Kopernika, późniejszy biskup warmiński i protektor Mikołaja Kopernika) oraz bogatym księgozbiorem, zawierającym m.in. rękopisy i dzieła z zakresu astronomii i astrologii. Można przypuszczać, że z tej szkoły wyniósł Kopernik wstępne zainteresowania naukami ścisłymi.
Kolejne części wystawy prezentują lata nauki Mikołaja Kopernika, najpierw w Akademii Krakowskiej (1491–1495), a następnie w Bolonii (1496–1500), Padwie (1501– 1503) i Ferrarze, gdzie w 1503 roku otrzymał tytuł doktora z zakresu prawa kanonicznego. Przyszły astronom studiował na Wydziale Sztuk Wyzwolonych Uniwersytetu Jagiellońskiego prawdopodobnie według zreformowanego już programu, obejmującego: teologię, prawo, medycynę, filozofię, matematykę i astronomię. Wiedzę w tych dziedzinach rozszerzał też we Włoszech, przygotowując się do obowiązków administracyjnych kanonika kapituły warmińskiej.
Część "Opus Magnum" poświęcona jest dziełu życia Kopernika oraz jego recepcji w świecie w kontekście astronomii, kosmologii, teologii i filozofii.Mikołaj Kopernik po powrocie do kraju w 1503 roku zamieszkał w Lidzbarku Warmińskim, zostając osobistym sekretarzem i lekarzem biskupa Łukasza Watzenrode. W tym czasie opracował pierwszy szkic nowej teorii budowy świata, zawarty w tzw. „Komentarzyku” (Commentariolus). Praca w formie rękopiśmiennych odpisów została rozpowszechniona wśród znawców problemu, zyskując rozgłos i uznanie. Po 1510 roku Kopernik przeniósł się do Fromborka. Mimo natłoku prac administracyjnych znajdował czas na badania, zgromadził niezbędne instrumentarium i księgozbiór oraz przygotował miejsce do obserwacji astronomicznych. Prawdopodobnie ok. 1530 roku ukończył swe dzieło „De revolutionibus”, w obawie przez reakcją hierarchii kościelnej zwlekał jednak z jego drukiem. Do opublikowania dzieła namówił go dopiero pod koniec lat trzydziestych Jerzy Joachim de Toris zw. Retykiem, który zawiózł rękopis do Norymbergi. „De revolutionibus” ukazało się tam drukiem w 1543 roku, z przedmową prezentującą teorię Kopernika jako hipotezę dogodną do dokonywania obliczeń matematycznych. Legenda głosi, że schorowany i sparaliżowany astronom zobaczył swoje dzieło tuż przed śmiercią, która nastąpiła 24 maja 1543 roku.
Część wystawy dokumentuje wszechstronną działalność Mikołaja Kopernika – wizytatora, kanclerza kapituły, lekarza, administratora dóbr kapituły oraz komisarza Warmii. Kopernik jako sekretarz biskupa warmińskiego, a później urzędnik kapituły warmińskiej brał czynny udział w życiu politycznym Prus Królewskich. Podczas wojny z Krzyżakami w 1520 roku zorganizował obronę zamku kapitulnego w Olsztynie.
Mikołaj Kopernik to nie tylko wybitny astronom, skuteczny strateg, ale również jeden z najwybitniejszych umysłów europejskiego renesansu. To również wielki polski ekonomista, którego dorobek stawia w jednym rzędzie ze światowymi twórcami myśli ekonomicznej. Był jednym z pierwszych zwolenników nowoczesnej polityki pieniężnej, autorem „Rozprawy o biciu monety”, w której jako pierwszy udowodnił, że pieniądz gorszy o mniejszej zawartości kruszcu wypiera lepszy. Przygotował również projekt reformy monetarnej w Prusach Królewskich, który zawarł w kilku pracach: „Rozmyślania”, „Sposób bicia monety” oraz „O szacunku monety”.
Jako administrator dóbr, analizował ceny zboża i chleba na Warmii i w 1531 roku opracował tzw. „Olsztyńską taksę chlebową”.
