Pamiątki kopernikowskie w Toruniu

Miejscem szczególnie związanym z postacią Kopernika, a zarazem pierwszym w chronologii z nim powiązanym, jest Katedra św.św. Janów, a zwłaszcza boczna Kaplica Aniołów Stróżów (Kopernikowska). Na jej środku stoi wczesnogotycka chrzcielnica z XIII w. w której w 1473 roku chrzczono Mikołaja.
Zasadnicza część chcrzcielnicy, zarówno pod względem funkcji liturgicznej, jak i artystycznym, odlana jest z kosztownego stopu metali: brązu ze zwiększonym dodatkiem cyny. Ma ona kształt szerokiego, spłaszczonego u dołu kielicha. Czara jest osadzona na kamiennym, walcowatym trzonie wspartym na profilowanej stopie o okrągłym obrysie. Czarę chrzcielnicy wykonano w glinianej formie - metodą stosowaną od XII w. przy odlewaniu dzwonów. 
Dolną część obiega tekst łacińską majuskułą, jednak nie daje się go logicznie odczytać.
Powierzchnię czary pokrywa też gotycka dekoracja w formie arkadek o pustych polach, zakończonych łukiem, z wpisanym weń motywem trójliścia.
Pokrywa chrzcielnicy jest późnobarokowa. drewniana, bogato dekorowana motywami wici roślinnej i kaboszonami, z figuralną sceną w zwieńczeniu, wyobrażającą Chrzest Jezusa w Jordanie, złożoną z pełnoplastycznych rzeźb Chrystusa i św. Jana Chrzciciela.

Już w średniowieczu Toruń nie zapomniał o Koperniku, mimo, że upłynęło kilkanaście lat, zanim sława genialnego astronoma dotarła do jego rodzinnego miasta. Pierwszym przejawem uczczenia jego pamięci było ufundowanie przez Melchiora Pirnesiusa, lekarza miejskiego i humanistę, ok. 1580 roku w Kaplicy Aniołów Stróżów w Katedrze św.św. Janów symbolicznego epitafium z portretem wielkiego astronoma, wzorowanym na jego wizerunku rzekomo "prawdziwym", z zegara słonecznego na wieży katedry w Strasburgu >>> - które to epitafium można oglądać do dziś. Owy słynny "prawdziwy" portret Kopernika ze Strasburga jest obecnie być może najstarszą zachowaną w świecie podobizną wielkiego uczonego, namalowaną około 1574 roku przez Tobiasa Stimmera, znacznie jednak przemalowaną w XIX w. na podobieństwo toruńskiego portretu Kopernika (niżej).
Epitafium Kopernika w Katedrze Świętojańskiej przedstawia popiersie astronoma zwrócone w prawo ze złożonymi do modlitwy rękoma, w sutannie z wierzchnią czerwoną szatą; popiersie wkomponowano w komnatę, z której okienny widok, podkreślony dużym krzyżem na pierwszym planie, przedstawia pagórkowaty krajobraz. W prawym górnym rogu widoczna jest półeczka z astrolabium i cyrklem. Pod popiersiem widnieje napis łaciński, w tłumaczeniu: "Nie proszę o łaskę równą łasce św. Piotra, ani o przebaczenie, jakie otrzymał Piotr, tylko o takie, jakiego na drzewie krzyża udzieliłeś łotrowi, ustawicznie błagam". Poniższy łaciński napis na ramie mówi o powstaniu epitafium jako dowodzie uznania i "...aby nie zaginęła w jego własnej ojczyźnie pamięć tak znakomitego męża, największą w krajach zagranicznych otoczonego chwałą..."

Podobną funkcję pamiątkową pełni najbardziej znana z dawnych podobizn Kopernika - szeroko rozpowszechniony toruński portret z 2. poł. XVI w., wiszący dawniej (przynajmniej od 1594 r.) w słynnym toruńskim Gimnazjum Akademickim. Obraz przedstawia popiersie astronoma w wieku około 35-40 lat, ubranego w strój kanoniczy - ciemną szatę, na którą włożona jest druga, bez rękawów, w kolorze czerwonym, podbitą futrem. To wybitne dzieło malarstwa południowoniderlandzkiego, dziś eksponowane w galerii Toruńskiego Portretu Mieszczańskiego w Ratuszu Staromiejskim, ma swe liczne kopie, jest anonimowe (choć niektórzy badacze twierdzą, że autorem jest niderlandzki malarz Marcus Geeraerts). Nie jest wyjaśnione jego pochodzenie, autorstwo, czas i okoliczności powstania oraz przeznaczenie. Na pewno jednak spośród innych wizerunków Kopernika ten jest najlepszej jakosci artystycznej, prezentuje wysoki poziom i może stanowić pierwowzór dla nich.

Po latach słabszego zainteresowania Kopernikiem w XVII i XVIII wieku, w związku z umieszczeniem jego dzieła "De revolutionibus orbium coelestium" na Indeksie Ksiąg Zakazanych, należy odnotować w 1766 roku ufundowanie przez wojewodę nowogrodzkiego księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego skromnego popiersia Kopernika, wykonanego w marmurze przez rzeźbiarza krakowskiego W. Rojowskiego. Jest to najstarszy na świecie pomnik Kopernika. Z uwagi na niewielkie walory artystyczne popiersia, przez dłuższy czas - na polecenie Rady Miejskiej - przechowywano je w Ratuszu Staromiejskim, nie wystawiając na widok publiczny (wg sugestii fundatora pomnik stać miał w północnej części Rynku Staromiejskiego), a około 1780 roku o pozyskanie tegoż popiersia starała się księżna Izabela Czartoryska dla tworzonego właśnie muzeum w Puławach. Dopiero na początku XIX wieku z inicjatywy Stanisława Staszica popiersie zostało umieszczone w Kościele św.św. Janów, gdzie stoi do dziś, także w Kaplicy Aniołów Stróżów (Kopernikowskiej).

► Więcej o popiersiu Kopernika tutaj

Inicjatywę wzniesienia w Toruniu reprezentacyjnego pomnika Kopernika w Rynku Staromiejskim przed południowo-wschodnim narożnikiem Ratusza zawdzięczać należy członkom Rady Stanu Księstwa Warszawskiego, która przebywając tu na obradach w 1809 roku położyła kamień węgielny. Projekt ten został zrealizowany znacznie później, bo dopiero w 1853 roku.

Napoleon przed rzekomym domem Kopernika w 1812 r.

 

 

Obraz wg Jana Matejki, 1873 r.

Tablica pamiątkowa z fasady kamienicy
przy ul. Kopernika 17, 1923 r.

Obok dzieł plastycznych, będących wyrazem kultu Wielkiego Toruńczyka, zasługują na uwagę przede wszystkim edycje jego dzieł z trzema najstarszymi norymberskimi (1543 r.) na czele oraz zespół starodruków rozwijających drogę wytyczoną przez Kopernika, pieczołowicie przechowywanych w zbiorach Książnicy Kopernikańskiej oraz Muzeum Kopernika.

 

Po drugiej wojnie światowej przystąpiono do uczczenia pamięci Kopernika w różny sposób. Utworzenie dekretem Krajowej Rady Narodowej z 14. marca 1945 r. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika przyczyniło się do stworzenia w Toruniu poważnego ośrodka naukowo-kulturalnego, największego i najstarszego uniwersytetu w północnej Polsce.
W związku z 500-leciem urodzin Kopernika w 1973 roku, Toruń na podstawie uchwały Rady Ministrów był miejscem inauguracji obchodów, związanych z tym ważnym jubileuszem. W ramach przygotowań do Roku Kopernikańskiego wykonano wiele trwałych inwestycji w mieście. Najważniejszą z nich było przywrócenie - poprzez odpowiednie zabiegi konserwatorskie - wielu zabytkom Starego Miasta, które były świadkami dzieciństwa Kopernika, pierwotnych form. Ponadto zbudowano campus UMK na Bielanach w formie jednorodnie ukształtowanego miasteczka akademickiego, w którym znajdują się pamiątki w postaci: rzeźby stylizowanej na księgę De revolutionibus... usytuowanej przy auli głównej UMK, kompozycja firmamentu niebieskiego z portretem Kopernika i zegarem słonecznym na ścianie auli, kopia portretu uczonego z Gimnazjum Akademickiego w gabinecie rektora.
W rodzinnym domu astronoma, odrestaurowanym w latach 1960-1963 i 1972 r., zorganizowano Muzeum Kopernika (które w czterdziestą rocznicę powstania (obchodzoną w 2000 roku) otrzymało cenny dar - amsterdamskie wydanie "De revolutionibus..." z 1617 roku). W 1973 roku odsłonięto na Placu Rapackiego pomnik "Helios" ku czci Kopernika, przedstawiający istotę systemu kopernikowskiego, także na Placu Armii Krajowej postawiono konstrukcję przestrzenną przypominającą odkrycie astronoma, rozebraną jednak w 2006 r.
W ramach tych obchodów udoskonalono również i poszerzono bazę turystyczną poprzez oddanie kilku nowych lokali gastronomicznych, hoteli,  przebudowano układ ważnych węzłów komunikacyjnych, stworzono Bulwar Filadelfijski nad Wisłą, tereny rekreacyjne na jego przedłużeniu oraz uruchomiono nowy gmach dla Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej Książnicy Kopernikańskiej. Tak wielkie i zakrojone na szeroką skalę działania inwestycyjne związane z obchodami urodzin Kopernika, nie powtórzyły się już w XX w.

Honorując wielkiego astronoma, nadano jego imię wielu instytucjom, nie tylko toruńskim. Spośród nich należy wymienić: Uniwersytet, Specjalistyczny Szpital Miejski, Centrum Astronomiczne PAN, Książnicę Kopernikańską, I Liceum Ogólnokształcące, Fabrykę Cukierniczą, najstarszą toruńską spółdzielnię mieszkaniową, kino i in.  

Swoistą pamiątką kopernikowską - nawiązaniem do ósmej strony dzieła Kopernika "De revolutionibus..."  przedstawiającą układ heliocentryczny jest fontanna Cosmopolis na Plantach za Harmonijką. Fontanna ma 113 dysz wodnych rozmieszczonych na orbitach Merkurego, Wenus, Ziemi, Marsa, Jowisza i Saturna. Centralna dysza, umieszczona w miejscu Słońca wyrzuca wodę na wysokość 5 m, a dysze na orbitach - do 4,5 m. Sterowana elektronicznie fontanna w sezonie turystycznym kilka razy po zmierzchu prezentuje seanse dźwięku i światła. Turyści i mieszkańcy mogą usłyszeć m.in. napisany specjalnie dla fontanny utwór Krzesimira Dębskiego "Cosmopolis". Kompozycja ma 15,5 min. W jej nagraniu uczestniczyli muzycy Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej oraz Chór Astrolabium Wyższej Szkoły Bankowej. - Muzyka nawiązuje do bogatej historii Torunia i osoby Kopernika – opowiada Krzesimir Dębski. - Przez moment miałem odczucie, że pretekstów artystycznych do stworzenia muzyki jest w Toruniu aż za dużo. Zastosowałem więc średniowieczne motywy muzyczne, które będą odpowiadały gotyckiej architekturze miasta. Są one jednak skompilowane z fakturą awangardowej muzyki współczesnej. W konstrukcji poszczególnych fraz muzycznych są astronomiczne odniesienia matematyczne. Jest też w tym utworze związek z wizjami muzycznymi Talesa z Miletu i Pitagorasa. Trzeba wiedzieć, że to byli również twórcy naszego systemu muzycznego.

Dekoracyjne panneau na fragmencie fasady Auli Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1973 r.

 

Rzeźba De revolutionibus... przy Auli Głównej UMK, 1973

 

Sol Omnia Regit - pomnik ku czci kopernikowskiego odkrycia i teorii heliocentrycznej, 1973 r.

 

Fragment fontanny Cosmopolis