Tobias Stimmer, autor portretu Mikołaja Kopernika

Źródła archiwalne dotyczące młodości oraz rozwoju artystycznego Tobiasa Stimmera nie są zbyt bogate, ponieważ brakuje wielu dokumentów z okresu jego działalności w Schaffhausen i Strasburgu. Wiadomo, że w 1532 roku znany kaligraf i pisarz Christoph Stimmer z Konstancy (przyszły ojciec Tobiasa) przyjął w szkole powszechnej w Schaffhausen posadę nauczyciela z godziwą pensją i dodatkowymi apanażami. Miasto – strategiczne miejsce międzynarodowego handlu i przeładunku towarów na Renie (między Jeziorem Bodeńskim a Bazyleą) oraz znakomity ośrodek rzemiosła – przyciągało również artystów. Już wcześniej Christoph Stimmer wykonał malowidła na szkle w ratuszu w Pfullendorf oraz ozdobił tarczę zegara astronomicznego na wieży Fronwagturm w Schaffhausen, a potem pracował też jako mierniczy i introligator. Nawiązał bliski kontakt z zegarmistrzem Habrechtem, co zaowocowało zleceniami i późniejszą współpracą z synem Tobiasem. W 1535 roku Christoph Stimmer uzyskał prawo miejskie i wstęp do gildii. Miał już potomstwo z pierwszego małżeństwa, a w 1537 roku ożenił się ponownie – z małżeństwa z Elisabeth Schneller narodziło się jedenaścioro dzieci, a pięcioro z nich poświęciło się sztuce.

17 kwietnia 1539 roku przyszedł na świat najstarszy syn, Tobias. Rodzinne mieszkanie i szkoła mieściły się w dawnym klasztorze Allerheiligen (obecnie najważniejszy zabytek i muzeum w mieście), dlatego też chłopiec obcował ze sztuką. W wieku czternastu lat rozpoczął naukę w warsztacie malarskim Felixa Lindtmayera, gdzie zdobył podstawy fachu (1553-57), a następnie pracował jako czeladnik. Był to wstęp dla adepta sztuki malarskiej, której naukę ściśle określały przepisy cechowe. Tobias odbył wędrówkę czeladniczą w okolice Salzburga oraz dalej na południe i tam zetknął się ze sztuką włoską. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze, sygnowane rysunki w duchu renesansu niemieckiego. Od roku 1561 dostrzegamy istotną zmianę w środkach wyrazu, która staje się jego znakiem rozpoznawczym; formy stylistyczne (światło i głębia) można odnaleźć w sztuce Północnej Italii, zwłaszcza Wenecji.

Po śmierci ojca Tobias odbywa podróż do Bazylei i Strasburga, a także do Como, gdzie kopiuje zbiór portretów, należących do dziejopisarza Paolo Giovio, autora biografii Mikołaja Kopernika (1546); jest to świetna szkoła malarstwa portretowego. Wkrótce też powstaje autoportret (1563). W roku 1564 Stimmer wraca w rodzinne strony i tworzy wizerunek uczonego Johannesa Friesa, a po otwarciu własnego warsztatu maluje znamienitych obywateli Zurychu i Schaffhausen, stając się najwybitniejszym portrecistą swoich czasów. W 1564 roku przedstawia kolejnego uczonego, Conrada Gesnera, lekarza miejskiego i profesora historii naturalnej (ilustracja obok).

 

W 1570 roku przeprowadza się do Strasburga i projektuje dla zegarmistrza Joachima Habrechta dekorację zegara astronomicznego. Elementy szkiców, np. personifikację zimy jako starca, ogrzewającego ręce nad ogniem (muzeum w Schaffhausen), odnajdujemy w jego dziele strasburskim. Jednocześnie maluje portrety w ulubionej kolorystyce: szaroniebieskozielonkawe tło, brązy i czerwienie szat. Tworzy dzieła o tematyce religijnej, ilustracje do książek, ulotki. Jednak największym zadaniem były malowidła (1568-70) na kamienicy Haus zum Ritter w Schaffhausen, najważniejsze renesansowe freski na północ od Alp. Zdjęte i poddane konserwacji, eksponowane są obecnie w Museum zu Allerheiligen. Kopie na fasadzie kamienicy wykonał Carl Roesch (1938-39 i 1943).

 

 

Stimmer, człowiek renesansu, kochał też muzykę, grał na lutni, był poetą, grafikiem i świetnym ilustratorem, co udowadnia manuskrypt jego farsy (Fastnachtspiel „Comedia”, 1580). W 1576 roku przyjął w Baden-Baden posadę malarza nadwornego Filipa II. Zmarł w 1584 r. w Strasburgu. Wywarł wpływ nie tylko na współczesnych twórców, lecz także na Rubensa (który nazwał jego dzieła „klejnotem sztuki”) i Matthäusa Meriana (1593-1650), rytownika i wydawcę. Niestety bombardowanie Schaffhausen 1 kwietnia 1944 roku zniszczyło część muzeum Allerheiligen, płomienie strawiły wiele bezcennych dzieł sztuki, m.in. 6 portretów autorstwa Tobiasa Stimmera oraz portret Martina Lutra, dzieło Lucasa Cranacha Starszego.

 

W Strasburskiej Katedrze znajdował się słynny zegar astronomiczny już od wieku XIV, ale przypuszczalnie około roku 1500 był na tyle zniszczony, że wymagał odnowienia. Rada miasta przyznała kościół protestantom w roku 1524 – Strasburg był ośrodkiem reformacji. W roku 1547 postanowiono wprowadzić nowy zegar – dokładnie naprzeciw starego. Matematycy, zegarmistrze i artyści już działali, prawie gotowy był korpus, gdy cesarz Karol V przekazał kościół katolikom (lata 1548-59), co wstrzymało prace. W 1570 roku dzieła podjął się ponownie szwajcarski matematyk Conrad Dasypodius (1532-1601), wprowadzając szereg zmian i innowacji. Wykonanie mechanizmów powierzył zegarmistrzom z Schaffhausen, Isaakowi i Josiasowi Habrechtom, a stworzenie dekoracji malarskich słynnemu artyście Tobiasowi Stimmerowi, który zaprojektował też korpus i rzeźby. Wedle Dasypodiusa, autora programu ikonograficznego, dzieło przedstawia współczesność: naukę, myśl chrześcijańską (m.in. Sąd Ostateczny) oraz pogańską (m.in. mitologiczne Parki) za pomocą abstrakcyjnych alegorii i przedstawień narracyjnych. Od Dasypodiusa pochodzi opis, w którym czytamy m.in., że:

Świadczy to o nadzwyczajnej trosce o dzieło i niezwykłym szacunku wobec Kopernika.

Mechanizm zegara uruchomiono 24 czerwca 1574 r.

Wspomniany Tidemann Gyse to krewny przyjaciela Kopernika, biskupa Tiedemanna Giese (1480-1550), który jako dysponent spuścizny po astronomie mógł udostępnić obraz szwajcarskiemu artyście.

Pierwotnie portret Kopernika znajdował się na najniższej tablicy.

Uczony trzyma w dłoni konwalię (atrybut medyka), u dołu znajdują się cyrkiel, kula, ostrosłup i księga.

Po odnowieniu zegara w roku 1843 portret został przeniesiony na środkową tablicę (usunięto Kolosa), a jego dawne miejsce zajął obraz przedstawiający odnowiciela zegara, Ch. Schwilgue. 

 

Zegar astronomiczny w strassburskiej katedrze obecnie.

W okresie renesansu pojawiają się pierwsze biografie uczonych oraz potrzeba ich ilustrowania. Jednym z pionierów w tej dziedzinie jest Pierre Gassendi (1592-1655), francuski naukowiec, zajmujący się także astronomią, autor biografii Kopernika, który wspomina autoportret (oryginał), powstały najpewniej w latach 1503-1509, uważany obecnie za zaginiony.
W zegarze astronomicznym Stimmer ukazał Kopernika z konwalią w dłoni oraz inskrypcją mówiącą, że jest to kopia oparta właśnie na autoportrecie („ex ipsius autographo depicta”); stworzył też drzeworyt, przedstawiający toruńskiego astronoma, opublikowany już po jego śmierci w „Icones” (wyd. w Strasburgu, 1578) przez Nicolasa von Reusnera (1545-1602). „Icones” to zbiór portretów i krótkich biografii słynnych osób, oparty na cyklu stworzonym przez Stimmera w Como. Drzeworyt ten jest mylnie przypisywany Christophowi Murerowi (1558-1614) – został przez niego jedynie pomniejszony z pierwotnej matrycy Stimmera. Pokrewieństwo drzeworytu i portretu w katedrze strasburskiej jest niezaprzeczalne. W początkowych latach wieku XVI Mikołaj Kopernik był przecież świeżo upieczonym medykiem – stąd przedstawienie z konwalią. Jego działalność naukowa w dziedzinie astronomii dopiero się krystalizowała. 

 Heinrich Stroband (1548-1609) przebywał w Strasburgu i Bazylei w latach 1570-74, gdzie zetknął się z nowymi prądami intelektualnymi. Po powrocie do rodzinnego miasta zrobił błyskotliwą karierę (ławnik 1575, rajca 1586, burmistrz 1587). Reformę szkolnictwa toruńskiego oparł na idei Johannesa Sturma (1507-1589), założyciela gimnazjum protestanckiego w Strasburgu, które stało się wzorem dla wielu szkół europejskich, w tym szkoły toruńskiej (>>>). Stroband skompletował świetnie wykształconą kadrę, by podnieść poziom gimnazjum na akademicki i stworzyć w Toruniu ważny ośrodek kultury. Ten protestant (kalwinista) rozumiał doskonale znaczenie nauki dla rozwoju miasta. Ówczesny patrycjat toruński tworzyli tzw. academici o humanistycznych korzeniach, absolwenci uczelni w Bazylei, Bolonii, Ferrarze, Genewie, Wittenberdze czy Lipsku. W Toruniu zamieszkało wtedy wielu uczonych, m.in. Pirnesius i Tidicaeus, wybitni intelektualiści, którzy współpracowali jako wykładowcy gimnazjum i lekarze.
Melchior Pirnesius (1526-1589), doktor medycyny (po studiach w Krakowie, Lipsku, Wittenberdze, Wiedniu i Ferrarze) został lekarzem miejskim w Toruniu w 1570 r. To on właśnie zaczął krzewić w mieście kult Kopernika, fundując w kościele Św. Janów epitafium uczonego, a jako profesor gimnazjum opublikował tekst nieznanego autora pt. „Cicero relegatus et Cicero revocatus” (1583) z własną przedmową, nawiązującą do Kopernika. Z Pirnesiusem współpracował Franziscus Tidicaeus (1554-1617), filozof i medyk (doktorat z medycyny na uniwersytecie w Bazylei). W Toruniu działał naukowo, pozostawiając istotną spuściznę w dziedzinie filozofii przyrody i medycyny. W przyjaznych stosunkach pozostawał z burmistrzem Strobandem, podobnie jak Pirnesius.

 

Dostarczenie Stimmerowi autoportretu Kopernika, gdy ten pracował nad zegarem w Strasburgu, było znakomitą okazją do zamówienia kopii również dla Torunia. Pirnesius, medyk zafascynowany Mikołajem, ufundował toruńskie epitafium dla upamiętnienia uczonego, który na portrecie uosabia lekarza. Niewykluczone, że ciągle podróżujący Pirnesius dotarł do Strasburga i zamówił obraz, gdy powstawał tam zegar, a było to szeroko znane przedsięwzięcie. Mógł też zaangażować w tę ideę Strobanda, który przecież cztery lata spędził w Strasburgu i Bazylei – ważnych ośrodkach reformacji, jednocześnie centrach sztuki i humanizmu (w Bazylei działał wcześniej Erazm z Rotterdamu). Stroband i Pirnesius dobrze się znali. Możliwe, że to Stroband (prawnik, świetny orator, koneser i wizjoner w dziedzinie sztuki i architektury) poddał Dasypodiusowi i Stimmerowi pomysł przedstawienia Kopernika w zegarze astronomicznym. Pobyt Strobanda w Strasburgu (1570-74), powstawanie zegara astronomicznego (1570-74), powołanie Pirnesiusa na fizyka miejskiego w Toruniu (1570) i toruńskie epitafium Mikołaja Kopernika (datowane na około 1580 rok) są ze sobą powiązane.

Sam obraz toruński powstał najpewniej wcześniej, niż całe epitafium. Stroband przebywał w Strasburgu i Bazylei, dokładnie wtedy, gdy Stimmer pracował przy przedstawieniach w zegarze. Nie jest możliwe, by ci dwaj wielcy ludzie się nie poznali. Nieprzypadkowo ścieżki życiowe kilku intelektualistów i artystów – Strobanda, Pirnesiusa, Stimmera, Reusnera – zbiegają się w określonych miejscach i czasie. Nicolas von Reusner publikuje „Icones” – biografie i portrety słynnych ludzi, oparte właśnie na dziełach Stimmera, kopiach z Como. Reusner krąży w tamtym okresie między Strasburgiem i Bazyleą. Między uczonymi, wydawcami i artystami istniała wtedy sieć powiązań personalnych i oczywistym było, że się znali, spotykali i często współpracowali. 
Jednak w toruńskim obrazie epitafijnym zmianie uległy pewne elementy przedstawienia, zniknęła konwalia, a nad głową Kopernika pojawił się cyrkiel i astrolabium. Na toruńskim wizerunku astronom pierwotnie był przedstawiony z konwalią, tak, jak na strasburskim i na drzeworycie Stimmera. Pod koniec wieku XVI użytkowany symultanicznie przez protestantów i katolików Kościół Św. Janów przejęli jezuici, którzy dokonali zmian w świątyni w duchu kontrreformacji. Tobias Stimmer, protestant i ilustrator antykatolickich druków z pewnością nie mógł być artystą honorowanym przez kontrreformację, co przełożyło się na zmiany w przemalowanym epitafium. Ponadto należało zatrzeć ślady autorstwa Stimmera. Fundator, Melchior Pirnesius zmarły w roku 1589, nie mógł już strzec dzieła. Dodatkowo Jakub Kazimierz Rubinkowski dodał później nowe treści.