Zabiegi króla Prus o przejęcie Torunia i Gdańska

Miasta Toruń i Gdańsk, położone na terenie polskich Prus Królewskich, nie zostały włączone do państwa pruskiego w ramach I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. mimo podejmowanych uprzednio przez króla Prus Fryderyka II usilnych zabiegów dyplomatycznych oraz wywierania różnych form presji na oba miasta, by skłonić je do dobrowolnego poddania się Królestwu Prus.

Zależało mu niezwykle na tych dwóch miastach, bo były to bowiem dwa najsilniejsze gospodarczo miasta ówczesnej Rzeczypospolitej. Ponadto przejęcie ich stanowiłoby klucz do podważenia gospodarki Polski i odcięłoby dolny odcinek Wisły i port gdański od reszty kraju. Posiadanie Gdańska i Torunia dawałoby pełne władanie nad ujściem Wisły i całkowicie zamykałoby Polsce dostęp do morza. Już w 1768 r., kiedy rozpoczynał zabiegi o rozbiór Polski, w swych notatkach zapisał:

I tak w marcu 1764 r. pod pretekstem uchwalenia przez sejm polski cła generalnego na towary spławiane Wisłą monarcha pruski zarządził bezprawny pobór w okolicy Kwidzyna - gdzie posiadłości pruskie na małym odcinku dochodziły od wschodu do Wisły - wysokiego cła tranzytowego od towarow transporotwanych Wisłą w obiu kierunkach między Toruniem a Gdańskiem.

W 1770 r. wojska pruskie zajęły należące do Gdańska Żuławy, zażądały żywienia ich na koszt Gdańska oraz zapłacenia konrtybucji w wysokości 100 tys. dukatów.

Aneksję król próbował wywołać już w 1770 r. wkraczając wojskiem do Prus Królewskich i roztaczając blokadę gospodarczą wokół Torunia w postaci tzw. kordonu sanitarnego wprowadzonego pod pretekstem zabezpieczenia się przez panującą rzekomo na Podolu zarazą. W kwietniu 1771 r. kordonem tym opasano także terytorium Gdańska. Wiosną tegoż roku Fryderyk II wprowadził oddziały swych żołnierzy na terytorium polskie, by zmuszały kupców toruńskich do sprzedaży zboża po niskich cenach pruskim magazynom państwowym w Kwidzynie, a w kwietniu 1772 r., a więc na 4 miesiące przed ukłądem rozbiorowym trzech mocarstw zarządził już oficjalnie przymus sprzedaży w Kwidzynie 1/3 ładunku zboża transportowanego Wisłą po cena znacznie niższych od rynkowych. Cierpiał na tym dotkliwie handel zbożowy Torunia.

 

Pomimo zabiegów Prusy nie uzyskały zgody Rosji i Austrii na zajęcie w I rozbiorze Rzeczypospolitej Torunia i Gdańska. Do Królestwa Prus przy I rozbiorze nie trafił ani Toruń, ani Gdańsk - na czym najbardziej zależało królowi pruskiemu, Fryderykowi II. Polska straciła wtedy jednak pozostałą część Prus Królewskich oraz okręg nadnotecki. Utrata tych terytoriów wpłynęła silniej na pogorszenie położenia ekonomicznego Rzeczypospolitej, aniżeli utrata innych obszarów w ramach tego rozbioru. Mając już teraz ujście Wisły przystąpił król pruski do całkowitego podporządkowania interesom państwa pruskiego gospodarki polskiej, przekształcenia słabej Rzeczypospolitej w kolonię Prus.

Jednak najdotkliwiej utratę tę odczuły paradoksalnie pozostałe przy Rzeczypospolitej miasta Gdańsk i Toruń.

Gdańsk bowiem został odcięty od terytorium Rzeczypospolitej obszarem włączonym teraz do Królestwa Prus, Toruń natomiast wprawdzie pozostał w granicach Polski, jednak granica pruska oddzieliła go i odcięła od swojego terytorium (zobacz: Terytorium Torunia) oraz od Ziemi Chełmińskiej, stanowiącej dla Torunia odwieczny regionalny rynek zaopatrzenia oraz rynek zbytu.

 

 

 

Rada Torunia nadal próbowała szukać pomocy w Rosji, ale szybko okazało się, że dwór petersburski nie zamierza prowadzić z Prusami "wojny" ani o Toruń, ani o Gdańsk.

Objęcie I zaborem pruskim nie tylko Prus Królewskich, ale także północnej części Wielkopolski (Okręg Nadnotecki), miało być rekompensatą za pozostawienie dwóch wielkich miast pruskich w składzie Rzeczypospolitej - Kowalski Mariusz: Księstwa Rzeczypospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny, Warszawa 2013.

 

Nie mogąc - wobec oporu Rosji i częściowo Anglii - zająć tych dwóch ważnych i dużych miast, król pruski wykazywał się niezwykłą determinacją i nie rezygnował z planów ich opanowania. Zaraz po I rozbiorze władze państwa pruskiego zastosowały wobec tych dwóch ważnych miast najróżnorodniejsze szykany, które miały wymusić "dobrowolne" ich przejście pod panowanie pruskie. Bezsilne, osłabione gospodarczo i ekonomicznie same miały wystąpić z prośbą o włączenie ich w obręb monarchii pruskiej.

Wobec Torunia, poza odcięciem go granicą państwową od posiadłości ziemskich i od Ziemi Chełmińskiej, szczególnie wycieńczające było cło pobierane przez Prusaków na Wiśle pod Kwidzynem, już w latach przedrozbiorowych. Teraz, Prusacy przejmując w 1772 r. polską komorę celną na Wiśle w Fordonie, wkrótce podnieśli stawki opłat celnych nawet o 50%. Ponadto wprowadzono wysokie cło i zakazy handlu wybranymi towarami w kontaktach Torunia z polską Ziemią Dobrzyńską oraz utrudnienia w handlu z Kujawami.
Prawdziwym ciosem w gospodarkę Torunia stał się zawarty w 1775 r. nowy prusko-polski układ handlowy, wysoce niekorzystny dla Polski i dla Torunia odciętego wysokimi stawkami cła z każdej strony. Symbolem tegoż układu były mordercze cła na komorze celnej w Fordonie, powodujące załamanie gospodarki Torunia i jego handlu. Opłaty na tutejszej komorze osiągały 10 i więcej procent wiezionego towaru (zresztą na Wiśle do Gdańska ustanowiono aż 5 komór celnych, na których zatrzymywano statki toruńskie, przeprowadzając uciążliwe rewizje). Do tego dochodziły różne szykany, np. przetrzymywanie towarów przez kilka dni, co powodowało niszczenie artykułów łatwo psujących się. Wartość toruńskiego handlu zbożem spadła przez to szybko do 50%, a następnie do 33% obrotów przedrozbiorowych.
Odcięcie Torunia od jego posiadłości ziemskich (terytorium), wysokie opłaty celne spowodowały w Toruniu drastyczne pogorszenie warunków życia i pracy. Miernikiem złej sytuacji Torunia był spadek jego zaludnienia z ok. 10 tys. w końcu lat 60. XVIII w. do ok. 6 tys. w 1793 r.
Ówczesny wybitny obrońca toruńskiej racji stanu, polityk i rezydent toruński w Warszawie, Samuel Luther Geret pisząc o skutkach I rozbioru i traktatu handlowego z 1775 r. stwierdził:

Podobnie określił Toruń późniejszy historyk Arthur Semrau (1862-1940), opisując, że potęga materialna i duchowa Torunia została wówczas złamana, a miasto z dumnej królowej Wisły przemieniło się w żebraczkę:

Ten skrajnie katastrofalny stan gospodarki Torunia przysporzył zwolenników orientacji politycznej widzącej możliwość przełamania kryzysu w poddaniu się władcy Prus.

 

Dzialania władz pruskich okresu między I a II rozbiorem Rzeczypospolitej, zmierzające do upadku gospodarczego i ekonomicznego Torunia, osiągnęły cel. Na skutek masowej emigracji liczba ludności spadła z ok. 10 tys. w 1772 r. do ok. 6 tys. w 1793 r. Nastąpiło zdecydowane ograniczenie toruńskiego handlu, produkcji rzemieślniczej oraz zubożenie szerokich kręgów mieszczaństwa, co odbiło się na stanie i wyglądzie większości kamienic.
 
Rzeczywistość tę najtrafniej chyba opisał wybitny toruński historyk XIX wieku, Arthur Semrau:

Na skutek pruskiej polityki zmierzającej do ucisku ekonomicznego Torunia i Gdańska, pozostałych jeszcze w granicach Rzeczypospolitej, nastąpił wręcz upadek gospodarczy tych miast. Jak wspomniano miał to być środek do osiągnięcia celu - rujnowania gospodarczego tych dwóch ważnych miast i rozbudzanie tendencji przyłączenia ich do Królestwa Pruskiego.
W przypadku Gdańska, poza uciążliwościami ekonomicznymi i utrudnieniami w dostępie do swojego patrymonium leżącego po drugiej-pruskiej stronie granicy, władze pruskie zdecydowały o przeciwstawieniu miastu (i tym samym doprowadzaniu do degradacji jego gospodarki) tworząc z przedmieść gdańskich na terenie Prus Królewsko-Pruskie Bezpośrednie Miasto Chełm (Königlich-Preussische Immediatstadt Stolzberg). Pruskie władze wielorako popierały rozwój tego nowego organizmu miejskiego przenosząc tam różne urzędy, zakładając konkurencyjny dla gdańskiego urząd pocztowy, zmniejszając obciążenia podatkowe, popierając finansowo i udzielając ułatwień dla rozwoju działalności gospodarczej, ułatwiając działalność kupcom żydowskim oraz tworząc jarmark konkurencyjny do gdańskiej wielkiej imprezy handlowej - jarmarku dominikańskiego.

 

Natomiast w przypadku Torunia władze pruskie, poza również wprowadzonymi i stosowanymi uciążliwościami gospodarczymi, celnymi, utrudnieniami w dostępie do leżącego po pruskiej stronie granicy terytorium toruńskiego, analogicznie zdecydowały się do intensywnego ożywienia ośrodka konkurencyjnego, którym była Bydgoszcz (miasto liczące w roku I rozbioru niecały 1 tys. mieszkańców, a więc zdecydowanie mniej niż Królewsko-Pruskie Bezpośrednie Miasto Chełm).

Fryderyk II planował zadać cios handlowi toruńskiemu przez przekształcenie włączonej w 1772 r. do zaboru pruskiego niewielkiej Bydgoszczy w główny ośrodek wiślanego handlu zbożowego.
Między innymi w celu odcięcia od spławu rzecznego kupców toruńskich i gdańskich oraz bezpośredniego skierowania spławu na zachód zdecydowano o budowie Kanału Bydgoskiego, którym zaczęto dostarczać zboże kujawskie i inne towary do Szczecina i dalej na zachód. Miarą gospodarczego upadku Torunia może być liczba statków rzecznych przepływających przez Toruń w dół rzeki, ilość zboża wywiezionego z Torunia oraz stan jego zaludnienia. Otóż w ostatnim 10-leciu przez I rozbiorem (1763-1772) przepływało Wisłą przez Toruń średnio rocznie 1233 jednotek, podczas gdy w następnym 10-leciu już tylko 658; zboża wysłano z Torunia 4666 łasztów (1761-1770), później 2745 (1771-1780).

 

Skierowanie poprzez Kanał Bydgoski polskich transportów towarowych do portu pruskiego w Szczecinie było jednym z podstawowych warunków przechwycenia dużej części polskiego handlu zagranicznego idącego dotąd szlakiem wiślanym przez Gdańsk, a tym samym  ograbiczenia obrotów polskiego handlu zagranicznego (dotychczas 3/4 wymiany handlowej Rzeczypospolitej z obcymi ktajami odbywało się przez Gdańsk).

 

Pomnik króla Fryderyka II Wielkiego, któremu Bydgoszcz zawdzięcza swój największyc w dziejach rozwój, stał w Bydgoszczy w latach 1862-1919 oraz 1941-1945

Ponadto władze pruskie popierały rozwój Bydgoszczy, poprzez osadnictwo rzemieślników, kolonistów i przyznawanie ulg podatkowych; udzielając subsydium w wysokości 200 tys. talarów król umożliwił budowę 99 nowych 2-piętrowych domów, remont zdewastowanych oraz urządzenie gospód; tworzono przedsiębiorstwa państwowe, popierano zakładanie prywatnych, rozbudowano młyny w spichrzach zbożowych, król zezwolił na organizowanie 4 razy w roku ponadregionalnych jarmarków, zarządził wybrukowanie ulic i budowę mostów dla połączenia Starego Miasta z przedmieściami. Również to małe i słabe wtedy miasto obrano w 1775 r. siedzibą większej jednostki administracyjnej – obwodu nadnoteckiego.
 
Na skutek tych czynników rozpoczął się historyczny proces zmiany znaczenia Torunia i Bydgoszczy, której liczba ludności podniosła się z ok. 0,9 tys. mieszkańców w 1772 r. (I rozbiór) do ok. 3,5 tys mieszkańców w 1793 r. (II rozbiór), podczas, gdy liczba ludności Torunia spadła z ok. 10 tys. w 1772 r. do ok. 6 tys. z 1793 r. (zobacz: Upadek Torunia. Degradacja Torunia).
Natomiast analizując cały okres zaborów stwierdza się, że Bydgoszcz osiągnęła w roku odzyskania niepodległości (1921) ok. 89 tys. mieszkańców i znaczny potencjał przemysłowy i administracyjny, a Toruń jedynie ok. 37 tys. mieszkańców, bez znaczenia administracyjnego i przemysłowego.