Kościół - rotunda św. Prokopa w Strzelnie
Romański kościół św. Prokopa w Strzelnie stanowi jedyny w swoim rodzaju zabytek w Polsce.
Wśród znanych w Polsce budowli wczesnoromańskich kościół św. Prokopa, mimo stosunkowo niewielkich rozmiarów, wyróznia się ciekawym i niespotykanym zestawieniem brył oraz oryginalnością układu przestrzennego
Wśród znanych w Polsce budowli wczesnoromańskich kościół św. Prokopa, mimo stosunkowo niewielkich rozmiarów, wyróznia się ciekawym i niespotykanym zestawieniem brył oraz oryginalnością układu przestrzennego
Wzniesiono go nie wcześniej niż w 1160 r., chociaż Jan Długosz w swoich kronikach podaje dokładną datę konsekracji - 16 marca 1133 r. - pod wezwaniem Krzyża św. Obecnie uważa się jednak, że wtedy poświęcono świątynię drewnianą w miejscu późniejszej - obecnej. W każdym razie oryginalnie była to świątynia grodowa dla ludności zamieszkującej w grodzie strzelnieńskim, pełniąca jednocześnie poważną rolę w systemie obronnym oraz jako kaplica fundatora - wojewody kujawskiego i kasztelana kruszwickiego, Piotra Wszeborowica (o czym świadczy empora w wieży i grobowiec znaleziony w nawie w latach 80. XX w.).
W poł. XV w. kościół uegł przebudowie i połączeniu z sąsiednią zabudową klasztoru norbertanek, pełniąc odtąd rolę furty klasztornej i refektarza. Wieżę około 1500 r. nadbudowano w cegle, a od zachodu dostawiono przyporę.
Do 1779 r. kościół funkcjonował pod wezwaniem św. Krzyża. W okresie wojen napoleońskich, w 1812 r. wnętrze zostało przekształcone w magazyn (spichlerz). Od tego czasu były trzykrotnie przebudowywany i rekonstruowany, ostatnio w latach 1948-1952 po zniszczeniach powstałych w wyniku eksplozji podłożonych przez Niemców ładunków wybuchowych i pożaru w 1945 r.
W poł. XV w. kościół uegł przebudowie i połączeniu z sąsiednią zabudową klasztoru norbertanek, pełniąc odtąd rolę furty klasztornej i refektarza. Wieżę około 1500 r. nadbudowano w cegle, a od zachodu dostawiono przyporę.
Do 1779 r. kościół funkcjonował pod wezwaniem św. Krzyża. W okresie wojen napoleońskich, w 1812 r. wnętrze zostało przekształcone w magazyn (spichlerz). Od tego czasu były trzykrotnie przebudowywany i rekonstruowany, ostatnio w latach 1948-1952 po zniszczeniach powstałych w wyniku eksplozji podłożonych przez Niemców ładunków wybuchowych i pożaru w 1945 r.
W obecnej formie kościół składa się z trzech części: wieży, nawy i prezbiterium.
Kamienna, o cylindrycznym kształcie wieża nadbudowana została cegłą w okresie późnego gotyku. Wewnątrz wieży, na I kondygnacji mieści się empora, w okresie międzywojennym poważnie uszkodzona przez osadzenie w niej organów. W trakcie rekonstrukcji odtworzono dawne sklepienie, a jako zupełnie nowy element konstrukcyjny stworzono biforyjny prześwit na nawę, wykorzystując w tym celu romańską kolumienkę.
Przylegającą do wieży kolistą nawę wzniesiono także z kamiennych ciosów granitowych, a pokrywająca ją kopuła z płytek wsparta jest na silnych gurtach kamiennych. Nawa ma średnicę wnętrza 8,26 m i tym samym jest największą romańską rotundą na ziemiach polskich.
Od północy do rotundy przylegają dwie (zrekonstruowane w końcu XIX w.) absydy, od wschodu natomiast kwadratowe prezbiterium z krzyżowo-żebrowym sklepieniem. Kwadratowe, a nie absydialne prezbiterium jest wyjątkowym zjawiskiem w romańskiej architekturze europejskiej.
W prezbiterium po lewej stronie umieszczona jest rekonstrukcja romańskiego tympanonu fundacyjnego kościoła z XII w. Oryginał został zniszczony w 1945 r. przez Niemców. Kopię wykonano na podstawie odlewu ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie oraz fotografii oryginału z archiwum wojewódzkiego konserwatora zabytków w Poznaniu. Gdyby zachował się oryginał, byłby najstarszym takim zabytkiem w Polsce oraz jednym z najcenniejszych zabytków romańskich w ogóle (romańskie tympanony fundacyjne w Polsce posiada jedynie kościół Trójcy św. w Strzelnie i Wrocławiu). Na tympanonie przedstawiono trzy postaci: w centralnej części Chrystus tronujący, a po bokach po lewej stronie postać młodego fundatora ofiarowującego model rotundy, dość precyzyjnie oddający obecną formę świątyni, a po prawej kobietę z otwarta księgą. Tympanon nie jest wyposażopny w jakikolwiek napis, przybliżający osoby fundatorów. Można się jedynie domyślać, że to wojewoda Krystyn – syn Piotra Wszeborowica, dobroczyńcy norbertanek strzelneńskich. Natomiast kobieta z księgą to zapewne przeorysza. Chrystus przedstawiony na środku zasiada na tronie, prawą ręką błogosławi a w lewej trzyma otwartą księgę. Fundator w geście pokory i szacunku (na lekko ugiętych kolanach, pochylony) wręcza model kościoła Chrystusowi.
Do innych obiektów wyposażenia wnętrza należą: kropielnica z XII w. wykonana z jednej bryły kamienia, romański grobowiec w nawie, rzeźbione w drewnie lipowym pięć stacji drogi krzyżowej z XVI w., płaskorzeźbione przedstawienia św. Onufrego i św. Marii Magdaleny z XVI w. To ostatnie jest bezpośrednim nawiązaniem kompozycyjnym do wybitnego dzieła wysokiej klasy artystycznej - Marii Magdaleny z kościoła Świętojańskiego w Toruniu.
W wieży znajdują się 3 dzwony z 1716 r. odlane w warsztacie ludwisarskim Henryka Werdena w Toruniu. Na jednym z nich - największym widnieje przedstawienie św. Pawła i św. Trójcy, na kolejnym św. Józefa z Dzieciątkiem i św. Norberta, na ostatnim - św. Jana Chrzciciela i św. Andrzeja. Na wszystkich trzech dzwonach znajduje się napis: „Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Hinrisch Werden me fecit Strzelnesis anno 1716”.
W wieży znajdują się 3 dzwony z 1716 r. odlane w warsztacie ludwisarskim Henryka Werdena w Toruniu. Na jednym z nich - największym widnieje przedstawienie św. Pawła i św. Trójcy, na kolejnym św. Józefa z Dzieciątkiem i św. Norberta, na ostatnim - św. Jana Chrzciciela i św. Andrzeja. Na wszystkich trzech dzwonach znajduje się napis: „Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Hinrisch Werden me fecit Strzelnesis anno 1716”.
