Fort I Twierdzy Toruń

To fort pancerny, jedyny taki w środkowej Europie, jeden z najciekawszych i najcenniejszych zabytków XIX-wiecznej architektury obronnej i militarnej w całej Europie.
Zbudowany w latach 1888-1892 w ramach rozbudowy pruskiej (niemieckiej) Twierdzy Toruń. Zarazem jest najmłodszym fortem spośród wszystkich osiemnastu w Toruniu. Jest wyjątkowym i unikatowym zabytkiem techniki wojskowej i architektury obronnej w skali europejskiej i jedynym fortem pancernym nie tylko w Toruniu, ale i na całym wschodnim froncie umocnień II Rzeszy. W czasie budowy był najnowocześniejszym i najpotężniejszym dziełem fortecznym w Europie, przełomowym w historii rozwoju fortyfikacji. Stał się modelem późniejszych fortów grupowych (tzw. fest) budowanych w twierdzach na zachodniej granicy Niemiec, m.in. w Metz.
Główne uzbrojenie stanowiła bateria pancerna 4 haubic 210 mm - najcięższa artyleria twierdzy. Do dziś przetrwały 3 wieże dla haubic (patrz niżej).
Jego głównym zadaniem było pokrycie ogniem okolic ujścia Drwęcy (ok. 10 km na południe), którą przebiegała granica Królestwa Prus z Rosją, a którędy prowadziła strategiczna droga w głąb Królestwa Prus i do Berlina.

 

Fort I jest głównym elementem całego kompleksu mniejszych dzieł usytuowanych w niewielkiej odległości, ciągnących się wzdłuż osłoniętej wysokimi nasypami 1-kilometrowej długości drogi (ul. Winna) i zamaskowanych zielenią budowli. W jego skład wchodzą poza fortem głównym: schrony międzypola: piechoty, artyleryjskie i amunicyjne, schrony obsługi baterii, 2 baterie skrzydłowe, stanowisko ogniowe do ostrzału Wisły oraz pierścień okopów ziemnych ciągnących się aż do Fortu II.  
Fort posiadał mocne uzbrojenie. Na skarpie, przy prawym barku fortu znajdował się zestaw 4 armat kaliber 90 mm, tuż obok 4 stanowiska dział 150 mm skierowanych na przedpole.

 

Zespół Fortu I na fotografii lotniczej z lat 20. XX w. Uwagę zwraca teren pozbawiony zadrzewień, w przeciwieństwie do stanu dzisiejszego.

Opis poszczególnych obiektów obronnych na powiększeniu.

 

Załoga składała się z 200 żołnierzy piechoty, 152 artylerzystów i 6 saperów, dowodzonych przez 13 oficerów.
Obok pomieszczeń mieszkalnych dla oficerów i żołnierzy w forcie kryły również komendantura, 2 kuchnie, latryny i maszynownia oraz blok pomieszczeń dla obsługi baterii pancernej.
Wszystkie pomieszczenia w obrębie fortu (w tym również kazamatowe stanowiska obrony fortu na przeciwskarpie) połączone były korytarzami podziemnymi. Ponadto do pancernych stanowisk obserwacyjnych i baterii pancernej prowadziły wejścia ze schronów znajdujących się na nasypie fortu. Od strony koszar dostępu do fortu broniła owalna kaponiera szyjowa głęboko wchodząca w niewielki plac broni.

Cały fort otoczony został wysokim wałem przeciwskarpy z suchą fosą i zabezpieczony dodatkowo ciężkimi kratami fortecznymi znajdującymi się w fosie u podnóża fortu oraz na murze przeciwskarpy.

 

Tak jak cała Twierdza Toruń, tak i Fort I nigdy nie został użyty w walce. Haubice fortu tylko raz - w sierpniu 1914 r. otworzyły ogień. Jednak była to reakcja na fałszywy alarm - dowódca sądził, że odpiera atak Rosjan. W wyniku tego zniszczono stodołę i zabito źrebaka w jednym z gospodarstw w Kaszczorku.

 

 

Pierwotnie fort posiadał numer "I a" i nosił nazwę "Buchtafort", ze względu na to, że zbudowano go na wzgórzu Buchta. Wcześniej na wzgórzu stała gospoda pod nazwą "Buchtakrug", zlokalizowana przy prowadzącej tędy drodze z Torunia do Kaszczorka i Złotorii. W 1894 r. nazwa fortu przemianowana została na "Feste König Wilhelm I" a w 1920 r., po przejęciu przez Wojsko Polskie na "Fort I Warownię Jana III Sobieskiego". 

W gestii wojska (od 1920 r. polskiego) Fort pozostawał do 1956 r., po czym przeszedł w zarząd administracji cyilwnej. Zaczął się okres największej destrukcji - rozebrano ceglane obmurowanie fosy, częściowo kaponiery przeciwskarpowe, stajnię, schron lewej baterii skrzydłowej oraz zniszczono jdną wieżę pancerną. W latach 1960-1991 mieścił się tu zakład Centralnych Piwnic Win Importowanych. Od tego czasu jest własnością miasta Toruń i stanowi miejsce melin i raj dla zbieraczy złomu, od ostatnich lat jest niestety w zastraszającym tempie dewastowany i ogołacany przez złodziei, bezdomnych i złomiarzy.

Od października 2017 r. dzierżawcą Fortu I jest Grupa Rekonstrukcji Historycznej "Rex", tworząca tu mozolnie centrum kulturalno-historyczne.

 

Podstawowym uzbrojeniem fortu była bateria pancerna złożona z 4 haubic kal. 21 cm zainstalowanych w obrotowych wieżach pod kopułami pancernymi umieszczonymi na nasypie bezpośrednio za koszarami szyjowymi. Zasięg rażenia wystrzeliwanych stąd pocisków wynosił ok. 6-8 km. Było to szczytowe osiągnięcie ówczesnej obronności.

Kopuły pancerne tych wież były odporne na pociski wroga, miały grubość 26 cm i składały sie z kilku warstw, m.in. 13-centymentrowej grubości hartowanego staliwa, 2-cm warstwy ołowiu; całość dawała wagę 70 ton. Z kolei każda z czterech haubic miała wagę ok. 154 ton.

Uzbrojenie uzupełniały kazamatowe stanowiska do obrony fosy umieszczone w przeciwskarpie fortu, w których zainstalowano łącznie 12 działek rewolwerowych.
Fort ponadto posiadał cztery pancerne stanowiska obserwacyjne: dwa dla artylerii typu P.B.St. 87 umieszczone na wale czołowym fortu i dwa dla piechoty WT-90, z których jedno zainstalowano w prawym narożu barkowo-szyjowym, a drugie w lewym narożniku wału czoła fortu, na lewo od stanowiska obserwacyjnego artylerii.

 

Z baterii 4 pancernych wież dla haubic kalibru 21 cm zachowały się tu do dziś 3 - to fakt unikatowy, zważywszy, że w całej Europie są jeszcze tylko 2 takie. Jedną w latach 50. XX w. eksperymentalnie wysadzono, chcąc podobno sprawdzić ile wytrzyma kryjąca ją kopuła.

<  Wnętrze wieży (wys. 8,87 m, średn. 4,5 m) było 2-poziomowe i wyposażone w 2 windy amunicyjne (którymi transportowano pociski, ładunki miotające), urządzenia naprowadzania, hydrauliczny system unoszenia kopuły wieży. W każdej ciągle czuje się obecność 12-osobowej załogi. To dlatego, że nadal są tu urządzenia nastawcze i ogromne lawety haubic. Brakuje tylko 1300-kilogramowych luf i amunicji. 

Haubica wystrzeliwała co 3 minuty ogromne pociski, z których każdy ważył ok. 80 kg. Do wystrzeliwania używano siły ładunku miotającego, którym był proch czarny. Produktem uboczym tego był gęsty, gryzący biały dym wypełniający wnętrze wież; do jego pozbycia się 2 żołnierzy ręcznie napędzało korbą wentylatory.

Jednak to właśnie technologiczne przystosowanie haubic do prochu czarnego było największą ich wadą. Bardzo szybko okazało się bowiem, że wynaleziony całkiem niedawno - w końcu XIX w. i stosowany coraz powszechniej w artylerii proch bezdymny jest skuteczniejszy i wygodniejszy, bo nie tylko nie powoduje ogromnego zadymienia, ale też ma o wiele większą siłę wybuchu. Stąd też wieże pancerne, z których każda kosztowała ponad 360 tys. marek, bardzo szybko stały się przestarzałe i już na początku XX w. praktycznie zostały zastąpione dwiema bateriami dział na lawetach stałych, umieszczonymi na zapolu fortu (baterie RKB II i III).
Pomimo swoich wad to właśnie haubice wieżowe Fortu I jako jedyne w Twierdzy Toruń zostały użyte podczas I wojny światowej. W nocy z 2 na 3 sierpnia 1914 r. oddano z nich strzały w kierunku ujścia Drwęcy, gdzie podobno zauważono rosyjskie wojska. Skutkiem użycia największych dział z toruńskiego arsenału był zabity źrebak i zniszczona stodoła w Kaszczorku.