Dawny cmentarz żydowski

Cmentarz żydowski w Toruniu znajdował się na Jakubskim Przedmieściu, położony był na niewielkim wzniesieniu zwanym niegdyś Judenberge między ulicami Antczaka, Pułaskiego, Konopackich. Historia jego sięga 1723 r.

 

Cmentarz przetrwał II wojnę światową - Niemcy wprawdzie zamierzali zniszczyć nekropolię, jednak plany te nie zostały zrealizowane. Tym sposobem toruńki kirkut był jedynym na całym Pomorzu, jaki ocalał z II wojny światowej. Ponieważ po wojnie w Toruniu nie przywrócono gminy żydowskiej, rozpoczął się proces podupadania cmentarza. W 1949 r. miał miejsce ostatni pochówek i dopiero lata PRL przyniosły dewastację nekropolii: w 1956 r. cmentarz przejął Zarząd Zieleni Miejskiej, pomniki były masowo kradzione i wykorzystywane przez zakłady kamieniarskie, a w 1966 r. zapadła decyzja o jego likwidacji. Przeprowadzono ją w 1975 r. niezgodnie z prawem, bo nie minęło 40 lat od ostatniego pochówku; jeszcze wtedy na zachowanych nagrobkach można było znaleźć nazwiska żydowskich mieszkańców Torunia, w tym te bardzo znane, jak choćby rodziny Jacobich, którzy przed wojną mieli jeden z największych w Toruniu zakładów fotograficznych, był tu również grób Zwi Hirscha Kalischera, myśliciela, który jako pierwszy w połowie XIX wieku zaczął głośno mówić o powrocie Żydów do Izraela, czym zdobył sobie wielką sławę.

 

W momencie decyzji o likwidacji znajdowało się na cmentarzu około 60–80 grobowców z marmuru i innych kamieni. Niektóre groby były bardzo okazałe i świadczyły o zamożności pochowanych tam Żydów. Wszystko co tam się znajdowało zostało rozebrane. Część kamieni nagrobkowych przewieziono do Zakładu Kamieniarskiego Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej przy ul. Szosa Chełmińska, a część pod osłoną nocy w przeciągu kilku dni po prostu rozkradziono. Cały teren zniwelowano, zasiano trawą i dziś stanowi on zielony teren rekreacyjny.

 

O tym, jak wyglądała ta nekropolia przed 1975 rokiem, wiemy dzięki inwentaryzacji cmentarza, sporządzonej przez Bohdana Horbaczewskiego z Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu. Spisane wówczas zostały personalia zmarłych, wykonano fotografie nagrobków. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodziła z 1847 roku i należała do Meira Gurmana.

 

Do lat dziewięćdziesiątych XX w. zachował się jeszcze drewniany dom przedpogrzebowy z resztkami ornamentyki. Budynek ten zniknął z krajobrazu miasta wkrótce po wpisaniu terenu cmentarza do rejestru zabytków w 1991 r.

 

 

Do dziś zachowały się jedynie fragmenty bramy cmentarnej z 1925 r., wpisane do rejestru zabytków. 
Obszar cmentarza zajmował powierzchnię 0,70 ha.
Cmentarz był podzielony na cztery kwatery, porośnięty drzewami. W jego obrębie znajdował się dom przedpogrzebowy oraz mieszkanie stróża, gospodarstwo ogrodnicze, pracownia kamieniarska, stajnia i wozownia.
 
Tymczasem pierwszy cmentarz żydowski w Toruniu powstał ok. 1640 r. po lewej stronie Wisły, na Kępie Bazarowej. Nekropolia została zamknięta ok. 1830 r., podczas rozbudowy twierdzy toruńskiej. Obecnie po cmentarzu nie pozostał żaden ślad.