Stary Cmentarz i grobowiec Zawiszów Czarnych w Chełmży

 

Cmentarz powstał na Chełmińskim Przedmieściu w 1. poł. XIX w. na terenie dawnego średniowiecznego kościoła św. Jerzego ze szpitalem dla trędowatych (później przytułkiem), rozebranego po pożarze w 1827 r. Ten właśnie przytułek związany był z działalnością bł. Juty von Sangerhausen. W ówczesnej kaplicy św. Jerzego spocząć miało ciało zmarłej Juty zanim pochowano je w katedrze. Prze kolejne wieku kościół św. Jerzego popadał w degradację i dopiero w XVII w. kanonik kapituły chełmińskiej, Gabriel Władysławski odnowił kościół i przekazał franciszkanom, dla których wzniósł tu klasztor.
W okresie rozbiorów, w 1823 r. kościół św. Jerzego wszedł w posiadanie gminy ewangelickiej (założonej w 1803 r.), a w 1827 r., po spaleniu, został rozebrany.

Na cmentarzu znajduje się m.in. okazały grobowiec Zawiszów herbu Przerowa, sławnego rodu rycerskiego, z 1879 roku. Grobowiec jest bogato zdobiony; fronton zdobią herby nawiązujące do bitwy pod Grunwaldem.

 

W ołowianych trumnach spoczywają w krypcie potomkowie rodziny Sczanieckich z pobliskiej Nawry oraz Zawiszów Czarnych z Warszewic (ok. 5 km na zach. od Chełmży), m.in. Alfred Zawisza Czarny, urodzony w Sobocie pod Łowiczem, młodszy brat znanego działacza niepodległościowego Artura Zawiszy (1809-1833), polski oficer i uczestnik walk w powstaniu listopadowym, pochowany tu 13 maja 1878 r.

 

Druga z kaplica cmentarnych należała do rodu Kalksteinów z Pluskowęs.

Kaplica ma formę 8-bocznej budowli powastałej ok. 1858-1862 r. Jej projekt przypisywany jest poznańskiemu architektowi Stanisławowi Hebanowskiemu, pracującemu na zlecenie miejscowych rodów ziemiańskich i odpowiedzialnemu za przebudowę pałacu Kalksteinów w Pluskowęsach.
Budowa kaplicy przypuszczalnie związana była z koniecznością przeniesienia prochów Józefa Kalksteina i Zofii z Wilxyckich z kościoła św. Mikołaja w Chełmży po tym, jak kościół ten został przekazany ewangelikom. Inicjatorem budowy mauzoleum rodowego był Karol Kalkstein, który spoczął w nowo wybudowanym mauzoleum w styczniu 1862 r.
Jedna z tablic, które znajdują się wewnątrz kaplicy, poświęcona jest bohaterskiemu księdzu - bł. Stefanowi Wincentemu Frelichowskiemu, który nosząc pomoc współwięźniom, zmarł na tyfus plamisty w obozie w Dachau, dwa miesiące przez wyzwoleniem obozu. Został on wyniesiony na ołtarze przez św. Jana Pawła II.
 
Rodziny Sczanieckich, Kalksteinów wpisały się w historię regionu i Torunia XIX-wiecznego, patriotów oddanych sprawie zachowania polskości Pomorza pod zaborami.