Toruński gotyk należy do północnej odmiany ceglanego gotyku, charakterystycznego dla ośrodków hanzeatyckich (>>>). Odmiana ta wykształciła się ostatecznie przed 1300 rokiem na obszarze wschodniego Holsztynu (Lubeka), Meklemburgii, Brandenburgii i szybko objęła cały region Pomorza wraz z rozwojem kontaktów hanzeatyckich. Głównymi ośrodkami tego stylu były miasta hanzeatyckie, w tym Toruń - najstarszy ośrodek lokacyjny na Pomorzu - który od początku istnienia był wielkim i bogatym miastem handlowym, utrzymującym rozległe europejskie kontakty handlowe, również z Lubeką czy Flandrią. Stąd tak szybki napływ nowych prądów i ich rozwój w Toruniu, które z czasem wytworzyły własne odmiany lokalne.

 

Głównymi cechami ceglanego gotyku północnego są:
- masywność ścian i struktur,
- oszczędne stosowanie elementów zdobniczych,
- użycie glazurowanej, kolorowej cegły,
- stosowanie ozdobnych szczytów,
- stosowanie dekoracyjnych sklepień gwiaździstych.

 

Czternastowieczny Toruń osiągnął największą skalę rozwoju budownictwa, opartego na miejscowym rzemiośle, wśród wszystkich miast Pomorza. Tutaj też powstał wielki i aktywny ośrodek artystyczny promieniujący na całe państwo krzyżackie. Związane było to z potrzebą wyposażania wielkich świątyń miasta, budowli publicznych i kamienic w dzieła malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego.

 

Największe toruńskie budowle gotyckie powstały w okresie państwa krzyżackiego. Później rolę głównego ośrodka artystycznego przejął Gdańsk, w którym dobrze rozwijać zaczęła się architektura późnogotycka. W tym czasie, a więc w XV wieku w Toruniu już nie dokonano znacznej spektakularnej budowy, a na uwagę zasługuje jedynie rozbudowa Kościoła Świętojańskiego (kaplice boczne, wieża, podwyższenie korpusu hali do wysokości ponad 27 m).

Budowę toruńskich murów obronnych wraz z bramami i basztami rozpoczęto w połowie XIII wieku. Są to najstarsze takie formy budownictwa na Pomorzu. Wśród bram miejskich występowały szerokie masywne bryły bram, zdradzające pochodzenie flandryjskie. Dziś najlepszym tego przykładem jest Brama Ducha Św. (Klasztorna). Nie zachowała się natomiast podobna Brama Paulińska.

Gotycki okazały w skali europejskiej Ratusz Staromiejski w Toruniu z końca XIV wieku góruje nad wszystkimi ratuszami Polski swoją doskonałością wielofunkcyjnego, wielkomiejskiego rozwiązania. Jego regularny 4-skrzydłowy układ ma powiązania z ratuszami miast Flandrii.

 

Charakterystyczne dla miast hanzeatyckich kamienice mieszczańskie (XIII i XIV wiek) najliczniej zachowały się w Toruniu. Są to budynku 2- i 3-traktowe z wysoką sienią i górnymi kondygnacjami magazynowymi z fasadą szczytową o podziałach wnękowych.

Z gotyckiego, ceglanego budownictwa dobrze zachowały się kościoły. Rozwój tej architektury szczególnie intensywnie przypadł w Ziemi Chełmińskiej (liczne kościoły wiejskie z XIII/XIV wieku) z głównymi jej miastami - Toruniem i Chełmnem. Tutaj w krótkim czasie powstało bardzo wiele obiektów, których bezpośrednimi inwestorami byli Krzyżacy. Toruńskie kościoły, charakteryzujące się prostym zamknięciem prezbiterium, w czasie kolejnych rozbudowań dokonywanych jeszcze w tej epoce, osiągnęły niebywały rozmach, który dziś wysuwa je na czołowe miejsca we wszelkich klasyfikacjach. Dziś reprezentują typ tzw. wysokiej hali (około 27 metrów; zwłaszcza Kościół Mariacki - pierwsza na całym Pomorzu wysoka hala oparta na lubeckich wzorach przestrzenno-konstrukcyjnych oraz Katedra Świętojańska). Innym typem jest natomiast Kościół św. Jakuba - bazylika, w której zastosowano nie używany na tych terenach system konstrukcyjny ze sterczynami i łukami odporowymi oraz glazurowaną kolorową cegłą. Te elementy decydują o wyjątkowości tej świątyni.

 

W bezpośrednim powiązaniu z architekturą - z wystrojem i wyposażeniem wnętrz, zwłaszcza sakralnych, związane są dzieła malarstwa i rzeźby (>>). Istniejące dziś wyposażenie stanowi zaledwie część pierwotnego. Od razu też trzeba wspomnieć, że Toruń był głównym ośrodkiem gotyckiej sztuki artystycznej (nie tylko architektury) Pomorza.

Najstarsze malowidła tego terenu (połowa XIV wieku) znajdują się w toruńskiej Katedrze Świętojańskiej i Kościele św. Jakuba. Najznakomitszym dziełem jest zespół monumentalnych malowideł w toruńskim Kościele Mariackim z drugiej połowy XIV wieku. Dzieła te powstały w okresie panowania stylu międzynarodowego - zwanego na ziemiach Europy Środkowej pięknym - i silnych kontaktów ze sztuką czeską, flandryjską i północnoniemiecką.

 

Stosunkowo licznie - w porównaniu z innymi miastami Polski - zachowały się w Toruniu gotyckie malowidła ścienne w kamienicach Starego Miasta. Najstarsze z nich pochodzą z połowy XIV wieku.

Związki ze sztuką czeską wykazują też zachowane w Muzeum Okręgowym kwatery witraży warsztatów toruńskich z kościołów Torunia i Chełmna.

Tak jak Toruń jest największym ośrodkiem sztuki gotyckiej, tak Gdańsk sztuki manieryzmu niderlandzkiego. Poza Gdańskiem najdoskonalsze formy manieryzm przybrał w Elblągu i Toruniu.

Toruń, jak i tereny Prus Królewskich, rozwijał swoją architekturę i sztukę artystyczną tej epoki poprzez Gdańsk - miasto, które przeżywając po drugim pokoju toruńskim w 1466 roku okres wielkiej koniunktury gospodarczej, wysunęło się przed Toruń i drugie wielkie miasto pruskie - Elbląg. To dzięki kontaktom handlowym z całą Europą, zwłaszcza silnie z Flandrią, teraz przez Gdańsk zaczęły napływać nowe prądy w sztuce, decydując o szczególnym rozwoju na tych ziemiach renesansu nie włoskiego, ale właśnie niderlandzkiego. Niderlandzki manieryzm był traktowany w protestanckim Toruniu - podobnie jak w pozostałych dwóch tzw. wielkich miastach pruskich - jako wyraz związku z wolnymi Niderlandami i symbol niezależności wielkich miast pruskich w stosunku do renesansu i baroku włoskiego, będącego głównym stylem katolickiego dworu królewskiego i katolickiej szlachty Rzeczypospolitej.

 

Rozwój architektury renesansowej w Toruniu, uwarunkowany przede wszystkim znaczną poprawą sytuacji gospodarczej miasta po jej załamaniu po drugim pokoju toruńskim, występuje dopiero na przełomie XVI i XVII wieku, za działalności światłego burmistrza Heinricha Strobanda.

Pierwszą ważniejszą konstrukcją okresu renesansu w Toruniu była zwieńczona hełmem smukła wieżyczka, którą nadbudowano w 1568 r. od północy na gotyckim szczycie Ratusza Nowomiejskiego.

W Toruniu najbardziej interesującą inwestycją z początku XVII wieku była przebudowa i rozbudowa Ratusza Staromiejskiego przez wybitnego architekta, Antona van Obberghena, który dostosował się do gotyckiej struktury elewacji tworząc manierystyczne elementy (szczyty na osiach każdej z czterech elewacji, narożne wieżyczki) i ornamenty, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Więcej o tym tutaj.

 

Renesans i manieryzm niderlandzki zachowany jest także na fasadach toruńskich kamienic patrycjuszowskich w postaci ornamentu okuciowego, charakterystycznego łączenia elementów kamiennych i ceglanych oraz portali. Niestety do dziś nie zachowało się wiele z takich przykładów, gdyż liczne kamienice uległy przebudowom w XIX wieku - szczytowe fasady renesansowe przerabiano na klasycystyczne.

Z architekturą mieszkalną związane są malarskie dekoracje stropowe, najobficiej z pomorskich zachowane w kamienicach toruńskich (np. w Kamienicy Pod Gwiazdą).

 

Wielką inwestycją była budowa nowożytnych fortyfikacji bastionowych, typu holenderskiego w XVII wieku.

 

Do innych ważniejszych budowli tego okresu zalicza się: Odwach, Zbrojownię - budynki, które stanowiły część koncepcji wzmocnienia obronności Torunia, mającej znaczenie praktyczne, ale też ideowe - jako deklaracja siły świadomego swego znaczenia protestanckiego patrycjatu Torunia.

Barokowa architektura pojawiła się w Toruniu dopiero w latach 80. XVII wieku i przez cały okres nie stała się bardzo popularną.
W Toruniu specyficzną grupę tworzą bogate fasady z końca XVII wieku zdobione dekoracją sztukatorską z girland i festonów o motywach liściasto-kwiatowych. Ta italianizująca forma przywędrowała być może ze Śląska, ale dopiero w Toruniu osiągnęła szczególny rozwój i stała się charakterystyczną dla miasta, często nazywaną "barokiem toruńskim".
W ten sposób opracowano np. fasady Pałacu Dąmbskich czy Kamienicy Pod Gwiazdą, która dziś jest najokazalszym i najlepiej zachowanym barokowym domem mieszczańskim w środkowej i północnej Europie.

Poza tym architekturę barokową cechowały kamienne portale, rozczłonkowane fasady i szczyty, szerokie okna z ozdobnymi obramowaniami, a wewnątrz marmurowe posadzki, boazerie, polichromowane stropy.

Architektura późnobarokowa i rokokowa powstawała po ciężkim dla Torunia okresie wojny północnej, przynoszącej znaczne szkody.

W latach 30. XVIII wieku bogaci przedstawiciele toruńskiej elity patrycjuszowskiej rozpoczęli wznoszenie późnobarokowych i rokokowych reprezentacyjnych, okazałych 2-, 3-kondygnacyjnych pałaców miejskich oraz przedmiejskich willi otoczonych wspaniałymi ogrodami. Niestety żaden z nich w pierwotnej formie nie zachował się (patrz: Pałace patrycjuszowskie). W tym czasie w Toruniu czynni byli głównie dwaj architekci: Saksończyk Jan Adam Bähr i Włoch, rajca toruński Giovanni Battista Cocchi.

Istniejące w XVII wiecznym Toruniu obiekty sakralne były budowlami jeszcze gotyckimi - w żadnym późniejszym stuleciu i stylu architektonicznym (renesans, manieryzm) nie powstały nowe. Dopiero połowa wieku XVIII przynosi budowę nowej świątyni - późnobarokowego ewangelickiego kościoła św. Krzyża (obecnego katolickiego Ducha św.), dzieło toruńczyka, Ephraima Schrögera.

Okres ten nie pozostawił w Toruniu dzieł wybitnych.
Klasycyzm najpowszechniej opanował fasady przebudowywanych toruńskich kamienic dawnych patrycjuszowskich.

W Toruniu znajduje się kilka obiektów autorstwa lub współautorstwa jednego z najwybitniejszych architektów niemieckich tego okresu - Karla Friericha Schinkla. Przy jego udziale powstał np. kościół ewangelicki Trójcy św. w stylu nawiązującym do romańskiego, budynek szpitala wojskowego przy ul. Szumana. W tym czasie w stylu klasycystycznym powstały też np. arsenały, Koszary Racławickie.

 

Charakterystyczny dla tej epoki romantyzm wiązał się z zainteresowaniem czasami średniowiecza. Ten nawrót do gotyku oznaczał (także z przyczyn nacjonalistycznych) kult dla krzyżackiej tradycji i stosowanie w architekturze specyficznych motywów z tamtego okresu. Od drugiej połowy XIX wieku aż do pierwszych lat XX wieku dominował więc neogotyk, który uwidaczniał się w wielu wznoszonych nowych budowlach oraz regotyzowaniu istniejących. Formy neogotyckie najbardziej reprezentacyjną formę przybrały w gmachach użyteczności publicznej (urzędy, sądy, szkoły, poczta główna), licznie powstających np. na miejscu rozbieranych średniowiecznych obwarowań miejskich oraz kilku kościołach.

Wśród innych stylów wymienić trzeba secesję, najczęściej widoczną w fasadach przebudowywanych kamienic dawnych patrycjuszowskich, oraz na przykładzie Teatru im. Horzycy, liczne budynki eklektyczne np. na Przedmieściu św. Katarzyny czy na Bydgoskim Przedmieściu oraz neorenesans na przykładzie Dworu Artusa i neomanieryzm niderlandzki na przykładzie Banku Rzeszy.

Po okresie zaborów i po powrocie Rzeczypospolitej do Torunia w 1920 r. (zobacz: Polska odzyskuje Pomorze) w latach 20. XX w. pojawiają się w Toruniu budynki nawiązujące do "stylu stanisławowskiego" - dworkowego, w ujęciu barokowo-klasycystycznym. Ta architektura to wyraz poszukiwania polskiego stylu narodowego w nowym czasie po odzyskaniu niepodległości; odnosi się ona w dużej mierze do formy dawnych staropolskich szlacheckich dworków ziemiańskich, co symbolizować miało nawiązanie do złotego wieku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Czerpano więc z takich charakterystycznych elementów jak: ganek z kolumnowym portykiem wspartym na dwóch lub czterech kolumnach, łamany dach polski, alkierze; całości dopełniały białe, tynkowane ściany i pokrycie dachowe z gontu albo dachówki.
Budynki takie powstawały w tym czasie w różnych dzielnicach Torunia, najwięcej na Przedmieściu Bydgoskim.

Modernizm w Toruniu to przede wszystkim architektura okresu międzywojennego. Wtedy następuje intensywna działalność budowlana, związana z funkcją Torunia jako stolicy województwa pomorskiego. Ze wszystkim miast pomorskich to właśnie
Toruń - obok Gdyni - posiadał najlepsze warunki rozwoju budownictwa. Dlatego architektura międzywojennego modernizmu Torunia to interesujący i bogaty przegląd ówczesnych tendencji i postaw estetycznych, a wśród wybudowanych obiektów można
znaleźć wiele realizacji o wysokim poziomie architektonicznym.

Powstawało wiele gmachów urzędowych, budynków użyteczności publicznej oraz budynków mieszkalnych, zarówno wielo-, jak i jednorodzinnych. Wszystkie z płaskim dachem, który to stał się manifestacyjnym wyróżnikiem nowoczesności architektury modernistycznej, zrywającym z dotychczasowym archetypem budynku (zwieńczonego dachem spadzistym) oraz demonstrującym możliwości nowoczesnej techniki.

Budynki publiczne to głównie modernizm w klasycystycznym charakterze. W ten sposób projektował zwłaszcza Kazimierz Ulatowski (najwybitniejszy toruński architekt międzywojnia, radca budowlany urzędu miasta), a przykładami są: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych na Przedmieściu Bydgoskim, kościół pw. Chrystusa Króla na Mokrem, Miejska Przychodnia Specjalistyczna na Przedmieściu Chełmińskim, Hala wystawowa na Przedmieściu Bydgoskim, Dyrekcja Dróg Wodnych na Przedmieściu Bydgoskim.

 

Oprócz Ulatowskiego dla Torunia projektowali też architekci z uznanymi nazwiskami, przeważnie ze słynnych wtedy szkół warszawskich i krakowskich, np. Marian Lalewicz, Franciszek Krzywda-Polkowski, Antoni Dygat, Bohdan Lachert i Józef Szanajca.