Lubicz

Lubicz jest dużą wsią położoną ok. 9,5 km na wsch. od centrum Torunia, tuż za jego wschodnimi granicami. Leży przy drodze nr 10 Toruń-Warszawa, nad rzeką Drwęcą, która stanowi granicę między Ziemią Chełmińską a Ziemią Dobrzyńską.
Jego historia sięga XIII w. i związana jest z Toruniem - Lubicz był jednym z najważniejszych toruńskich folwarków miejskich, wchodzących w skład toruńskiego terytorium od 1457 r.
Chociaż nie zachowało się tu wiele spektakularnych i unikatowych starych zabytków, to Lubicz posiada ciekawą historię.

 

W 1. połowie XIII w. (przed przybyciem tu Krzyżaków) Lubicz, położony nad zachodnim brzegiem Drwęcy, stanowił gród warowny książąt mazowieckich przy ważnym brodzie przez tę rzekę (łączącym Ziemię Chełmińską z Mazowszem), a po przejęciu Ziemi Chełmińskiej przez Krzyżaków w 1230 r. wszedł w skład komturii toruńskiej. Drwęca stała się granicą państwa krzyżackiego, jednak w okolicy Lubicza, wraz ze skrawkami zachodniego brzegu należała do Królestwa Polskiego (na pozostałym odcinku wschodni jej brzeg należał już do Królestwa Polskiego (Ziemi Dobrzyńskiej)).
Ten niewielki obszar nad zachodnim brzegiem Drwęcy należał do polskiej księżnej Salomei, która w 1292 r. zawarła układ z zakonem krzyżackim, wyrażając post factum zgodę na wybudowanie przez komtura toruńskiego młyna w Lubiczu, zezwalając na jego ufortyfikowanie i umarzając wzajemne szkody. Wkrótce Krzyżacy zajęli gród przy młynie i rozbudowali go, dzięki czemu jako 4-kołowy stał się jednym z większych młynów w całym państwie krzyżackim. Później wznoszono następne młyny, które leżąc na granicznej rzece, wielokrotnie stawały się punktem spornym między książętami polskimi a Krzyżakami.
W związku z nadgranicznym położeniem były tu też komora celna i trzy karczmy. Obiekty przemysłowe usytuowano po obu stronach rzeki, co powodowało szereg zatargów. 
Dopiero traktat pokojowy polsko-krzyżacki zawarty w roku 1435 w Brześciu Kujawskim, określił środek rzeki Drwęcy, jako granicę między Królestwem Polskim a ziemiami Zakonu i zakazał też budowy dalszych młynów w Lubiczu w taki sposób, by rzeka miała wolny przepływ, a brzegi łącznie z mostem stanowiły drogę publiczną, dostępną bez przeszkód. 

 

W 1454 r. na mocy aktu inkorporacji ziem pruskich do Polski Lubicz wszedł w skład Prus Królewskich. W 1457 r. wraz z innymi pokrzyżackimi dobrami ziemskimi został nadany miastu Toruniowi przez króla Kazimierza Jagiellończyka (zobacz: Przywileje kazimierzowskie dla Torunia) za wkład i zasługi Torunia w czasie polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Od tego czasu Lubicz wchodził w skład toruńskiego terytorium aż do rozbiorów; rzeka Drwęca nadal stanowiła granicę, tym razem między terytorium Torunia w Prusach Królewskich a Królestwem Polskim (województwem kujawsko-dobrzyńskim), a przy przeprawie przez nią nadal stała komora celna.
Władze Torunia kontynuowały przemysłowe tradycje Lubicza i już w końcu XV w. zdecydowały rozwijać ten - już będący własnością Torunia - ośrodek. W ciągu kolejnych stuleci, aż do końca XVIII w. Lubicz był jednym z największych ośrodków przemysłowych Torunia, obok Przysieka i Kaszownika. W Lubiczu działały wtedy: młyn zbożowy, tartak, kuźnia miedzi, folusze sukienniczy i białoskórniczy (od 1478 r.), mlyn garbarski oraz papiernia (młyn papierniczy), o której pierwsza wiadomość pisemna pochodzi się z 1687 r. Zaopatrywała ona w doskonały papier wszystkie drukarskie oficyny toruńskie (zobacz: Dawne papiernie i papiernictwo toruńskie, też: Dawne drukarnie i drukarstwo toruńskie).

Po 1527 r. zbudowano kolejny, większy młyn na Drwęcy, ze śluzą spietrzającą wody rzeki do uzyskania odpowiedniej siły napędowej dla wszystkich zakładów przemysłowych zlokalizowanych nad rzeką. Przynosiło to Toruniowi znaczne korzyści finansowe, ale jednocześnie spowodowało utrudnienia w swobodzie żeglugi na Drwęcy. Przeciwko temu protestowała więc szlachta z Ziemi Dobrzyńskiej oraz miasta naddrwęckie i aż po połowę XVIII w. zatargi te były dość częste (np. w 1611 r. sprawa ta została rozstrzygnięta uchwałą sejmową, nakazującą Toruniowi likwidację młyna i śluzy w ciągu 2 lat pod karą 2000 złotych polskich; uchwała ta jednak nie była egzekwowana i w 1699 r. problem przeszkód w żegludze na Drwęcy był ponownie podnoszony na sejmiku ziemskim dobrzyńskim).

Zakłady przemysłowe ulokowane były w miejscu, gdzie rzeka się rozwidla, tworząc sporą wysepkę.

 

W ciągu swej historii przeżył Lubicz trzy tragiczne zniszczenia - w czasie 'potopu' szwedzkiego w styczniu 1658 r. został spalony przez wojska polskie, w 1734 r. spalony przez oddziały Stanisława Leszczyńskiego w czasie walki o tron Polski między Augustem III Sasem a Stanisławem Leszczyńskim; po raz kolejny Lubicz (jak i wszystkie pozostałe przedmieścia Torunia) został spalony w styczniu 1813 r. w czasie przygotowania Torunia bronionego przez Napoleona Bonaparte przez wojskami moskiewskimi (zobacz: Toruń napoleoński. Napoleon w Toruniu). Po tych ostatnich zniszczeniach najwcześniej odbudowano tylko młyn i papiernię.

 

Widok wsi toruńskiej Lubicz po 1734 r., rys. Georg Friedrich Steiner

 

Po klęsce Napoleona i włączeniu Torunia do zaboru pruskiego w 1815 r. na Drwęcy przebiegała granica prusko-rosyjska. Rozwijający się na obu brzegach Drwęcy Lubicz został podzielony granicą państwową na Lubicz Niemiecki (dawny toruński, dziś Dolny) leżący zaborze pruskim oraz Lubicz Polski (dziś Górny) leżący w zaborze rosyjskim. To spowodowało widoczne do dziś różnice w rozwoju przestrzennym, jak i charakterze zabudowy obu części Lubicza i utrwaliło podział miejscowości.

 

Młyn lubicki po niemieckiej stronie Drwęcy, pocz. XX w.

 

 

Podział Lubicza między dwa państwa trwał do 1919 r., tj. do włączenia do odrodzonej Rzeczypospolitej, jednak w okresie międzywojennym nadal Drwęca dzieliła Lubicz na część (dawną toruńską/pruską) leżącą w województwie pomorskim i część (dawną rosyjską) leżącą w województwie warszawskim. Dopiero w roku 1938, po przyłączeniu do województwa pomorskiego kilku powiatów z województwa warszawskiego, obie części wsi weszły w skałd jednej gminy. Obecnie Lubicz Dolny jest siedzibą gminy.

 

(ul. Młyńska 12) Najstarszy młyn zbożowy w Lubiczu zbudowali Krzyżacy (komtur toruński) przed 1292 r. i młyńska historia tego miejsca nieprzerwanie toczy się do dziś. Jednak produkcja zbożowa zakończyła się w tym miejscu po 700 latach - w 1997 r. (już w 1992 r. wprowadzono zarząd komisaryczny i postawiono przedsiębiorstwo w stan likwidacji), a zabudowania i teren wokół obecnie są niezagospodarowane.

W XIII w. młyn ulokowano na wyspie pomiędzy odnogami Drwęcy - dziś wyspy już nie ma, a miejsce to znajduje się na zachodnim brzegu Drwęcy.

Obecnie istniejące - opuszczone i zdewastowane zabudowania młynów powstały w XIX w. w wyniku kolejnych rozbudów młynów XIII-wiecznych prowadzonych w czasach, gdy Lubicz wchodził w skład terytorium Torunia, zwłaszcza w wyniku rozbudowy zabudowań spalonych w czasie wojen napoleońskich w 1813 r. 

Z zachowanego do dziś tego zespołu budynków młyńskich najstarsze pochodzą z XVIII w. Dwukołowy młyn zbożowy po przebudowie w 1752-1755 stał się znowu zakładem czterokołowym (jakim już był w czasach krzyżackich), co znacznie zwiększyło jego wydajność.

(ul. Lipnowska) Drugi ze zbożowych młynów lubickich powstał na przeciwnym - wschodnim (polskim) brzegu Drwęcy już XVII w. Obecny budynek pochodzi z XIX w., z okresu zaborów - powstał na terenie zaboru rosyjskiego (Drwęca była rzeką graniczną), na miejscu zabudowań młyna starszego. Mimo zakazów narzuconych podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 r., młyny powstawały tu na obu brzegach granicznej Drwęcy.

Zabudowania młynów rosyjskich są mniejsze. Również młyn ten jest dziś neiczynny i pozostaje opuszczony.

 

 

Przejście graniczne rosyjsko-pruskie w Lubiczu

 

 

(ul. Pocztowa)

Budynek z końca XIX w. postawiony w Lubiczu Dolnym przy przejściu granicznym na Drwęcy między Królestwem Pruskim a Rosją.

Po przeciwnej stronie Drwęcy - w Lubiczu Górnym - stał budynek celny rosyjski, dziś juz niezachowany.