Kościół św. Wawrzyńca

 

Kościół gotycki, salowy, konsekrowany został w 1263 r. przez pierwszego biskupa chełmińskiego Heidenreicha (Heidenryka) jako kaplica szpitala Ducha św. Początkowo zapewne drewniany, później (1. poł. XIV w.) ceglany.

Zburzony w 1824 r. w okresie przynależności Torunia do Królestwa Prus i rozwoju twierdzy toruńskiej; wtedy w jego pobliżu wzniesiono wozownię artyleryjską (mieszczącą obecnie Muzeum Etnograficzne).

Kościół zlokalizowany był najprawdopodobniej ok. 30 m na południowy-zachód od południowo-zachodniego narożnika wspomnianej, późniejszej wozowni. Precyzyjna lokalizacja nie jest możliwa z uwagi na brak pełnych badań archeologicznych >>>.
Nieopodal na płd.-zach. od kościoła stał również średniowieczny kościół św. Krzyża.

 

Był to jeden z najstarszych toruńskich kościołów przedmiejskich, położony na Przedmieściu Chełmińskim. Stanowił jednocześnie centralny punkt szybko rozwijającego się Przedmieścia Chełmińskiego, które wkrótce stało się najwięszym i najludniejszym spośród wszystkich przedmieść dawnego Torunia; od 1637 r. w wyniku uregulowań administracyjnych tę część nazywano Kwartałem św. Wawrzyńca.

Kult św. Wawrzyńca był jednym z popularniejszych w Ziemi Chełmińskiej - pierwotnym terytorium krzyżackim i jednocześnie diecezji chełmińskiej, a z biegiem czasu św. Wawrzyniec stał się jej jednym z głównych patronów.

 

W 1349 r. wielki mistrz krzyżacki, Heinrich Dusemer, przekazał kościół św. Wawrzyńca staromiejskiemu kościołowi Świętojańskiemu, gdyż najpewniej z powodu przyrostu liczby ludności zabrakło miejsca na pochówki na cmentarzu świętojańskim. Odtąd Kościół św. Wawrzyńca pełnił też funkcje filialnego dla przedmieść oraz grzebalnego dla parafii staromiejskiej, a ogólną opiekę nad kościołem sprawowała rada Starego Miasta Torunia, która miała tu takie same uprawnienia jak wobec kościoła Świętojańskiego.
Do 1349 r. natomiast kościół ten mógł pełnić funkcję kaplicy szpitalnej dla szpitala Ducha św. prowadzonego od 1311 r. przez benedyktynki na Rybakach i podporządkowany był zakonowi krzyżackiemu.

 

W 1414 r. kościół na rozkaz wlk. mistrza został zburzony w celu obrony Torunia w czasie oblężenia miasta przez wojska króla polskiego Władysława Jagiełły, jednak miasto wkrótce podjęło odbudowę kościoła (w 1428 r. Hans Gotland zbudował dla niego zakrystię).

 

 

   

Przed 1441 r. ok. 20 m na południe od kościoła św. Wawrzyńca Stare Miasto Toruń zbudowało szpital pod tymże wezwaniem (rozebrany ostatecznie w XVI w.), najpewniej na pozostałościach starszego (zbudowanego po 1327 r.) klasztoru benedyktynek przy sąsiednim kościele św. Krzyża. Zarządcą całego zespołu był jeden z rajców miejskich. W szpitalu znajdowała się kaplica św. Marii Magdaleny, o której wzmianka pochodzi z 1541 r.

Na fotografiach powyżej: odkryte w latach 2005-2006 pozostałości zabudowy, najpewniej szpitala św. Wawrzyńca. Wkrótce zostały zasypane.

Wśród tych pozostałości architektury stwierdzono pomieszczenie główne z nietypowym rytmem wnęk, zachowanym hypocaustum, ceglanymi schodami oraz istniejącymi w znacznym zakresie brukiem i ceglaną posadzką.

 

 

Przy szpitalu powstał cmentarz. W 1456 r. Rada miejska poleciła na tym cmentarzu pochować 70 ściętych buntowników w trakcie polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej, zwolenników Krzyżaków.

 

 

Fragment planu perspektywicznego Matthausa Meriana, 1641 r.: kościół św. Wawrzyńca obudowany bastionem św. Wawrzyńca

 

Kościół ten był wielokrotnie niszczony, m.in. w latach 1422 (w czasie wojny z Krzyżakami) oraz w czasie wojen ze Szwedami, w 1657 i 1703 r.

W 1641 r. przy Kościele działali Reformaci.

Po ostatnich zniszczeniach wojennych (atak szwedzki w 1703 r.) renowację podjęto w 1712 r., jednak ze względu na brak funduszy objęła ona tylko prezbiterium; ściany korpusu nawowego pozostały nadal w ruinie. W 1807 r., w czasie gdy Toruń znajdował się pod rządami Napoleona, kościół został przejęty na potrzeby fortyfikacyjne, gdzie urządzono laboratorium prochu. Ostatecznie całkowicie rozebrany w 1824 r.

 

 

Widok od północy, z pocz. XIX w. z widoczną pozostającą od 1703 r. w ruinie częścią nawową i pozostałościami oszkarpowanych ścian korpusu nawowego.

 

 

Był to nieduży kościół salowy, złożony z korpusu nawowego na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu oraz wyodrębnionego, krótkiego, prosto zamkniętego chóru i czworobocznej wieży. 

Korpus nawowy mierzył około 16 x 19 m, a chór ok. 9 x 13 m. Boczne ściany świątyni rozczłonkowane były przyporami i miały po 4 okna, a w ścianach chóru znajdowało się pięć okien. W fasadzie zachodniej znajdowały się otwór wejściowy i dwa okna. Do wnętrza prowadziło też drugie wejście - od południa.

Wieża kościoła umieszczona była przy północnym styku chóru i korpusu.
Sklepione było tylko prezbiterium, a nawę przykrywało drewniany strop lub sklepienie kolebkowe.

 

Pochodzący z tego kościoła dzwon znajduje się obecnie w Kościele Mariackim i jest najstarszym zachowanym dzwonem w Toruniu, pochodzącym z 1386 roku. Wiele innych zabytków ruchomych po zburzeniu tegoż kościoła przeniesiono do Kościoła Mariackiego.