Wojna trzynastoletnia (1454-1466)
Wojna była wielkim starciem polsko-krzyżackim wywołanym poddaniem przez Związek Pruski ziem państwa krzyżackiego królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi (4. lutego 1454 r.) i ogłoszeniem przez niego inkorporacji (>>>) tych ziem do Królestwa Polskiego (6. marca 1454 r.). Akt wypowiedzenia wojny wielki mistrz Ludwig von Erlichshausen otrzymał 20. kwietnia tegoż roku. Wojna zakończyła się zwycięskim dla Polski drugim pokojem toruńskim w 1466 roku.
Bezpośrednim wydarzeniem poprzedzającym wybuch Wojny, było rozpoczęcie ogólnokrajowej akcji powstańczej przeciw Krzyżakom, co miało miejsce 6. lutego atakiem na zamek krzyżacki w Toruniu. Już na początku powstania zbrojnego, 10. lutego wyruszyło z Torunia do Krakowa poselstwo Związku Pruskiego, które poddało Prusy królowi polskiemu (>>>).
Postawa Torunia w wojnie była niezachwianie propolska. Już w pierwszej fazie konfliktu miasto złożyło hołd królowie Kazimierzowi Jagiellończykowi (28. maja 1454 r.).
W trakcie wojny Toruń pełnił rolę głównego ośrodka dla stanów pruskich, a także dla królewskiej władzy polskiej, stanowiąc jej rezydencję w czasie działań wojennych. W efekcie do miasta przybywały różnorodne poselstwa zagraniczne z papieskimi legatami na czele, które podejmowały tutaj inicjatywy mediacyjne. Przebieg wydarzeń politycznych w toku wojny wykazał, że Toruń stał się uznanym rzecznikiem interesów małych miast i rycerstwa Ziemi Chełmińskiej, pośrednikiem w wielu sprawach partykularnych i ogólnych między członkami Związku Pruskiego oraz między nimi a królem polskim, a także koordynatorem wielu poczynań politycznych, wojskowych i gospodarczych dotyczących Prus. Rada Miejska utrzymywała ścisłe kontakty z królem i była informowana o wszystkich sprawach związanych z wojną. Przedstawiciele Rady Miejskiej brali też udział w rokowaniach prowadzonych przez króla z poselstwami innych państw w sprawie wojny. Toruń mógł odgrywać tę niemal kierowniczą rolę w walce o realizację celów ogólnopruskich i własnych dzięki dużej jedności politycznej jego mieszkańców.
Miasto Toruń najwytrwalej i najsilniej ekonomicznie wspierało wojnę, tak, że m.in. w 1456 roku wybuchł bunt mieszczan przeciw nadmiernemu opodatkowaniu, krwawo stłumiony przez Radę Miejską (ścięto 68 osób).
Na wojnę Toruń wydał prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat.
W czasie trwania wojny jej skutki odczuły przede wszystkim toruńskie przedmieścia, które wraz z okolicznymi wsiami w 1455 roku zostały spalone przez Krzyżaków. Podczas pożaru Nowego Miasta Torunia spłonęła blisko połowa domów i wieża Kościoła św. Jakuba.
Przyczyny wojny
W 1440 roku stany pruskie na zjeździe w Kwidzynie podjęły decyzję o utworzeniu Związku Pruskiego. Miał on zapewnić solidarność mieszczan i rycerstwa wobec narastającego ucisku fiskalnego Krzyżaków. Główną rolę w utworzeniu związku odegrali mieszczanie ze Starego Miasta Torunia i Chełmna oraz rycerstwo Ziemi Chełmińskiej, ale wkrótce wstąpiła do niego większość miast i rycerstwa także z Pomorza Gdańskiego i tzw. Powiśla. Początkowo władze zakonne akceptowały istnienie Związku Pruskiego. Sytuacja zmieniła się, gdy wielkim mistrzem został w 1450 roku Ludwik von Erlichshausen. Zaczął on zabiegać w kurii papieskiej (mającej zwierzchnictwo nad Prusami) o zakaz działalności konfederacji stanów. Związkowcy, obawiając się procesu na dworze papieskim, zwrócili się w 1452 roku ze skargą do świeckiego zwierzchnika zakonu, cesarza Fryderyka III Habsburga. Ten jednak poparł Krzyżaków i 5 grudnia 1453 roku nakazał natychmiastowe rozwiązanie Związku Pruskiego pod groźbą represji wobec niepokornych.
Związkowcy nie przyjęli tego wyroku i - podobnie jak zakon - rozpoczęli przygotowania do zbrojnego rozstrzygnięcia konfliktu. Równolegle do działań na terenie Niemiec przywódcy Związku Pruskiego już od 1452 roku negocjowali z panami polskimi, upatrując w Polsce naturalnego sojusznika w walce z Krzyżakami. Poczynaniami Związku kierowała od początku 1453 roku tzw. Tajna Rada, mająca siedzibę w Starym Mieście Toruniu. Na jej czele stanął Hans von Beisen (Jan Bażyński). W styczniu 1454 roku związkowcy rozpoczęli negocjacje z królem polskim Kazimierzem Jagiellończykiem. Pośredniczyli w nich polscy możni: wojewoda brzeski Mikołaj Szarliński ze Ścioborza i podskarbi królewski Hińcza z Rogowa. 4 lutego 1454 roku ze Starego Miasta Torunia wysłano do wielkiego mistrza pismo informujące o wypowiedzeniu mu posłuszeństwa przez stany pruskie. Był to sygnał do powstania zbrojnego przeciwko zakonowi (zobacz: Toruń buntuje się przeciw Krzyżakom). Do połowy marca w rękach krzyżackich ostał się tylko stołeczny Malbork oraz zamki w Sztumie i Gniewie.
Równocześnie Tajna Rada wysłała do Krakowa wielkie poselstwo. Wysłannicy stanów pruskich poprosili króla Kazimierza Jagiellończyka o przejęcie władzy nad całymi Prusami. Po trwających niemal miesiąc negocjacjach 6 marca 1454 roku król wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego. Członkowie Związku Pruskiego ratyfikowali ten akt 15 kwietnia 1454 roku w Toruniu. Wkrótce potem polscy posłowie powieźli do Malborka wypowiedzenie wojny. Konflikt w państwie zakonnym przeobraził się w wojnę polsko-krzyżacką, która miała trwać przez następne 13 lat.
Wydarzenia wojny trzynastoletniej
Wydarzenia bezpośrednio związane z Toruniem i pobyty króla Kazimierza Jagiellończyka w Toruniu:
1454. 02. 06.
mieszczanie Starego Miasta Torunia przypuścili szturm na zamek krzyżacki rozpoczynając tym samym ogólnopaństwowe antykrzyżackie powstanie. Wysłane 10 lutego z Torunia do Krakowa wielkie poselstwo Związku Pruskiego i przedstawicieli Torunia oświadczyło królowi: "Ziemie nasze i nas samych do Królestwa Polskiego włączyliśmy"
1454. 04. 15.
przedstawiciele stanów pruskich złożyli w Toruniu przysięgę wysłannikom króla Kazimierza Jagiellończyka. Wówczas też stanom wręczono akt inkorporacyjny Prus do Królestwa Polskiego.
1454. 05. 28.
rycerstwo i miasta Ziemi Chełmińskiej złożyły na Rynku Staromiejskim królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi uroczysty hołd wierności (pobyt króla w Toruniu od 23 maja do 5 czerwca)
1454. 06. 20 – 07. 10.
pobyt króla
1454. 07.
król Kazimierz Jagiellończyk po powrocie z Grudziądza przyjął w Ratuszu Staromiejskim posłów Rzeszy Niemieckiej, chcących zaniechania przez wojsko polskie oblężenia Malborka. Król pozostał do początków września zwołując w tym czasie szlacheckie siły zbrojne
1454. 09. 09.
Kazimierz Jagiellończyk opuścił Toruń udając się pod Chojnice, gdzie poniósł klęskę w bitwie z armią krzyżacką (18.09.).
1454. 09. 25.
pobyt Kazimierza Jagiellończyka na zamku dybowskim, gdzie Rada toruńska na pocieszenie porażki pod Chojnicami ofiarowała mu 3 sztuki sukna angielskiego, zapewniając o swoim poparciu w dalszej walce z Krzyżakami.
1454. 11. 11-16.
na zamku Dybów Kazimierz Jagiellończyk wydał statuty nieszawskie. Do końca listopada król przebywał w Toruniu
1454. 11.
wielka (ok. 30 tys. zaciężnych) armia pospolitego ruszenia przeszła mostem pontonowym Wisłę w Toruniu na bitwę pod Łasinem
1455. 01. 20
powrót pokonanej armii króla spod Łasina przez Toruń, gdzie król m.in. wydał dyspozycje obronne, mianowani zostali nowi naczelni dowódcy
1455. 09.
armia pospolitego ruszenia ponownie przekroczyła Wisłę w Toruniu w drodze pod Łasin, po porażce wracając przez Toruń Kazimierz Jagiellończyk pozostał tu do połowy grudnia, tj. ok. 6 tygodni
1456. 07.
rokowania na zamku dybowskim Kazimierza Jagiellończyka, posłów Polski i stanów pruskich z nieopłaconymi zaciężnymi krzyżackimi, którzy zaoferowali Polsce sprzedaż kilku zamków otrzymanych od Krzyżaków. W wyniku tego 3 dawne zamki krzyżackie i miasta z Malborkiem zostały przejęte przez Polskę w czerwcu 1457 r.
1457. 08. 26.
Kazimierz Jagiellończyk w zamian za ogromną pomoc Torunia w wojnie z Krzyżakami wystawił w Malborku przywileje dla Torunia zapewniające mu znaczne posiadłości ziemskie, prawo składu, prawo mennicze i szerokie swobody samorządowe. Podobne przywileje otrzymały pozostałe dwa wielkie miasta pruskie: Gdańsk i Elbląg
1458. 07.
armia pospolitego ruszenia znowu przekroczyła Wisłę w Toruniu zmierzając do Malborka zajętego przez siły krzyżackie. Po nieudanym ataku na zamek malborski król wracał przez Toruń w połowie października
1460. 09. – 10.
pobyt Kazimierza Jagiellończyka na zamku dybowskim, skąd kierował siłami zbrojnymi przeciw Krzyżakom opanowującym pobliskie Chełmno, Golub i Brodnicę. Tutaj też spełniając dawniejsze obietnice dla Torunia wydał zezwolenie na przeniesienie Nieszawy w górę Wisły, zyskując dalsze (też finansowe) poparcie torunian w wojnie.
1460. 11. 10
wojska toruńskie wraz z wojskami królewskimi rozpoczęły zakończone po 11 miesiącach sukcesem oblężenie zamku w Świeciu zajętego przez Krzyżaków. Zamek obsadzili torunianie czuwając nad szlakiem wiślanym z Torunia do Gdańska. Po ugodzie z królem torunianie współwładali zamkiem czerpiąc połowę dochodów do 1520 r.
1462. 07.
Kazimierz Jagiellończyk przebywał na zamku dybowskim wraz z królową Elżbietą oraz zaciężnymi przez 3 miesiące. Koszty pobytu licznego dworu i zbrojnych pokrywała Rada Torunia
1464. 07.
w Toruniu odbywały się rozmowy pokojowe polsko-krzyżackie przy rozjemstwie posłów lubeckich wraz z wysłannikami kilku miast meklemburskich i Lüneburga jako reprezentantami Hanzy. W okazałej delegacji polskiej uczestniczył m.in. Jan Długosz.
1466. 09. 08.
rozpoczęcie pertraktacji pokojowych przy udziale czołowych radców Korony i Prus oraz uczonych ekspertów (m.in. Jana Długosza, Jakuba z Szadka) i pośrednictwie legata papieskiego, początkowo pod zamkiem dybowskim, później w Dworze Artusa. Król zjechał do Torunia 7 września i pozostał tu przez 7 tygodni
1466. 10. 19.
zawarcie w Dworze Artusa drugiego pokoju toruńskiego
