Związek Pruski
Oryginalna nazwa: Pruessischer Bund.
Decydujący wpływ na politykę, jaką prowadził Związek Pruski miał Toruń (Krystyna Kamińska: "Prawo chełmińskie w Toruniu", 1988).
Decydujący wpływ na politykę, jaką prowadził Związek Pruski miał Toruń (Krystyna Kamińska: "Prawo chełmińskie w Toruniu", 1988).
Związek Pruski był opieczętowaną 14. marca 1440 roku na zjeździe w Kwidzynie konfederacją rycerstwa i miast pruskich przeciw Krzyżakom. Współorganizatorami Związku były Stare Miasto Toruń i Nowe Miasto Toruń (które jednak wystąpiło z niego w 1446 roku, manifestując wierność Zakonowi); poza tym ważną rolę w utworzeniu związku odegrało też Chełmno. Do Związku przystąpiło 19 miast i 53 przedstawicieli rycerstwa.
Związek był formą oporu przeciw wzrastającemu uciskowi podatkowemu i nadużyciom ze strony Krzyżaków, ale także zarzuty kierowane pod adresem Zakonu miały charakter polityczny i odnosiły się do braku współdecydowania o losie państwa ze strony rycerstwa i patrycjatu wielkich miast. Zatem początkowo członkowie Związku Pruskiego występowali przede wszystkim o uzyskanie szeregu praw i przywilejów, w tym politycznych, sądowych czy ekonomicznych, nie zaś przeciw panowaniu potężnego Zakonu na ziemiach pruskich.
Niemałe znaczenie dla zawiązania Związku miał też fakt, że po 'wielkej wojnie" i I pokoju toruńskim w 1411 r. państwo zakonu krzyżackiego zaczęło przeżywać kryzys, a towarzyszył mu wzrost aspiracji bogatego mieszczaństwa i rycerstwa, które chciały ograniczenia krępujących je przepisów wydawanych przez Zakon.
Już od lata 1439 r. wielkie miasta pruskie (Toruń, Gdańsk, Elbląg) zmierzały do założenia własnego związku dla obrony swoich przywilejów i one to stały się głównym czynnikiem opozycji stanowej przeciw Krzyżakom. Z czasem przyłączyli sie do nich przedstawiciele rycerstwa, zwłaszcza Ziemi Chełmińskiej. O konkretach nad założeniem związku dyskutowano na zjeździe odbytym wbrew zakazowi wlk. mistrza w styczniu i w lutym 1440 r. w Elblągu. Podjęto decyzję o założeniu wspólnego związku ziem i miast oraz o zapewnieniu wzajemnej pomocy. Ostatecznie akt erekcyjny opieczętowano w marcu 1440 r. na zjeździe w Kwidzynie.
W zawiązaniu konfederacji duże znaczenie i główną rolę miało Stare Miasto Toruń, którego Rada Miejska (a zwłaszcza burmistrzowie Johan Huxer i Hermann Rusop) biorąc udział w rokowaniach zabiegała o założenie organizacji, dzięki której "każdy byłby pewien swego życia i mienia oraz mógł utrzymać się przy swym prawie, jakie miał właściwie i słusznie od dawna".
Podstawą aktu erekcyjnego Związku stał się koncept przygotowany przez Radę Starego Miasta Torunia. Od 1453 roku w Toruniu mieściła się siedziba powołanej w tymże roku Tajnej Rady, stałej reprezentacji Związku Pruskiego, składającej się z 8-10 przedstawicieli rycerstwa i wielkich miast (pierwsze swe posiedzenie Tajna Rada odbyła w Ratuszu Starego Miasta Torunia 23 kwietnia). Spotkania związkowców odbywały się najprawdopodobniej w nieistniejącej kamienicy przywódcy Związku, Hansa von Baisen (Jana Bażyńskiego), stojącej na miejscu obecnego domu przy Rynku Staromiejskim 16.
Fakt rezydowania w Toruniu Tajnej Rady Związku Pruskiego był odzwierciedleniem dużych możliwości politycznych Torunia w całym państwie, i jego ogromnego znaczenia. Z kolei z drugiej strony fakt ten decydował o dużych możliwościach działania Torunia i jego wpływach w toku licznych akcji dyplomatycznych w czasie późniejszej wojny trzynastoletniej.
W 1433 r. w imieniu stanów pruskich na ich zjeździe w Toruniu, Hermann Rusop (mający zresztą duże poważanie nie tylko w Radzie miejskiej Starego Miasta Torunia, ale i u wielkiego mistrza krzyżackiego) domagał się od wielkiego mistrza zawarcia pokoju z Królestwem Polskim. Znana jest jego ówczesna wypowiedź do wielkiego mistrza: "Łaskawy Panie i drodzy Panowie! Oto stoją wasze wierne rycerstwo i miasta, i kazali mi Waszej Łaskawości powiedzieć i prosić, by Wasza Łaskawość i komturowie zechcieli postarać się o pokój, bo długi czas żyją w niepokoju i znoszą wielkie zniszczenie, a jeśli jednak Wasza Łaskawość nie uczyni tego, nie dam nam pokoju i spokoju, to winien Wasza Łaskawość wiedzieć, że wtedy my sami o tym pomyślimy i poszukamy sobie pana, który doprowadzi do pokoju i da nam spokój"
Dokument erekcyjny Związku Pruskiego przechowywany jest w Archiwum Państwowym w Toruniu
Wkrótce po powstaniu Związku wielki mistrz Konrad von Erlichshausen zaczął dążyć do rozbicia konfederacji; zagrażała ona bowiem władzy zakonu krzyżackiego, z którą zakon nie chciał się dzielić z poddanymi. Walkę dyplomatyczną na arenie europejskiej ze Związkiem Pruskim prowadził również następca wielkiego mistrza, jego brat Ludwik von Erlichshausen.
Ponieważ wszelkie próby rozbicia związku nie powiodły się, w 1453 roku cesarz Fryderyk III występując jako rozjemca, potępił konfederację i nakazał jej rozwiązanie. Głównym argumentem było ograniczanie swobód kościoła. W odpowiedzi Tajna Rada postanowiła wypowiedzieć posłuszeństwo Krzyżakom i oddać Prusy pod opiekę Polski. Rozpoczęte rozmowy przywódców Związku z polskimi dygnitarzami skupiły się na opracowywaniu warunków przyszłego poddania się stanów pruskich Polsce.
Tajna Rada Związku Pruskiego pod wybitnym wpływem Starego Miasta Torunia i Chełmna, także przy poparciu rady Głównego Miasta Gdańska, rozwinęła przygotowania do zbrojnego powstania przeciw Zakonowi w całym państwie i do poddania się królowi polskiemu z zagwarantowaniem określonych przywilejów prawno-ustrojowych.
4. lutego 1454 roku Tajna Rada wysłała do Malborka pismo wypowiadające posłuszeństwo wielkiemu mistrzowi, powołując się na prawo oporu z powodu niezapewnienia wymiaru sprawiedliwości i bezpieczeństwa poddanym. Akt ten opieczętował Hans von Beisen oraz Stare Miasto Toruń.
6. lutego rozpoczęło się w całym państwie zbrojne powstanie atakiem na toruński zamek krzyżacki. Po kilkudniowym oblężeniu zamku, 8. lutego komtur toruński, Albrecht Kalba, poddał się przyjmując warunki kapitulacji. Spłonęło wówczas przedzamcze i w niewielkim stopniu uszkodzony został zamek.
► Zobacz też: Toruń - miejsce wybuchu powstania antykrzyżackiego.
Zapoczątkowane w Toruniu powstanie rozprzestrzeniło się na całe państwo krzyżackie, gdzie w ciągu miesiąca prawie wszystkie zamki znalazły się w rękach powstańców. Związek, poprzez poselstwo stanów pruskich (uczestniczyli w nim delegaci m.in. Starego Miasta Torunia, Chełmna, Elbląga, Starego Miasta Królewca, Królewca-Knipawy, Głównego Miasta Gdańska, Braniewa), które wyruszyło z Torunia do Krakowa 10. lutego, zwrócił się do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o włączenie ziem pruskich do Polski. Wydany przez króla 6. marca 1454 roku w Krakowie akt inkorporacji był oficjalnym początkiem wojny trzynastoletniej.
Na mocy przywileju inkorporacyjnego Kazimierz Jagiellończyk przejmował pod swą władzę całość ziem pruskich, które równocześnie zostały wcielone do Królestwa Polskiego. Zaakceptowanie układów krakowskich przez ogół stanów pruskich było konieczne, by umożliwić pełne i oficjalne włączenie się Polski do akcji militarnej przeciwko Zakonowi. Dlatego na 9. kwietnia zwołano zjazd do Grudziądza, na którym przedstawiciele miast pruskich podjęli jednomyślną decyzję o akceptacji układów z królem polskim; stwierdzono również, że odpowiedni dokument zostanie przekazany posłom królewskim 15. kwietnia w Toruniu.
W tymże dniu w Toruniu reprezentanci stanów pruskich złożyli na ręce posłów królewskich - kanclerza Jana Koniecpolskiego, biskupa poznańskiego Andrzeja Bnińskiego i kasztelana kaliskiego Piotra Skóry z Gaju, dokument, w którym stany pruskie w pełni akceptowały poddanie się Prus oraz ich inkorporację do Korony na uzgodnionych warunkach oraz zobowiązywały się do udzielenia królowi pomocy w walce przeciwko mistrzowi i Zakonowi w Inflantach oraz ich sojusznikom, a także do niepodejmowania z nim odrębnych rokowań i nie zawierania oddzielnych traktatów. Królowi obiecano również osobiste złożenie hołdu i przysięgi wierności przez ogół stanów po przybyciu do Prus.
W tymże dniu w Toruniu reprezentanci stanów pruskich złożyli na ręce posłów królewskich - kanclerza Jana Koniecpolskiego, biskupa poznańskiego Andrzeja Bnińskiego i kasztelana kaliskiego Piotra Skóry z Gaju, dokument, w którym stany pruskie w pełni akceptowały poddanie się Prus oraz ich inkorporację do Korony na uzgodnionych warunkach oraz zobowiązywały się do udzielenia królowi pomocy w walce przeciwko mistrzowi i Zakonowi w Inflantach oraz ich sojusznikom, a także do niepodejmowania z nim odrębnych rokowań i nie zawierania oddzielnych traktatów. Królowi obiecano również osobiste złożenie hołdu i przysięgi wierności przez ogół stanów po przybyciu do Prus.
Akt oddania się stanów pruskich królowi polskiemu, Kazimierzowi Jagiellończykowi i Koronie Królestwa Polskiego, wręczony 15 kwietnia 1454 r. w Toruniu posłom królewskim
W 1455 roku po interwencjach Zakonu papież Kalikst III rzucił klątwę na Związek Pruski i jego sojuszników, a więc i Polskę; był to jednak raczej gest, a nie faktyczna groźba.
Przechowywany w toruńskim Archiwum Państwowym akt erekcyjny Związku Pruskiego został wpisany w 2016 r. na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata - listę najcenniejszych skarbów archiwalnych.
Znaczenie tego dokumentu dla historii jest ogromne. Potwierdza on powstanie związku miast i rycerstwa Prus w obronie przed Zakonem Krzyżackim, co zapoczątkowało sekwencję wydarzeń, które ostatecznie doprowadziły do likwidacji jednego z najpotężniejszych państw w Europie - państwa zakonu krzyżackiego, zmieniając układ sił na terenie całej ówczesnej Europy.
