Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny
Gotycka polichromia na północnej ścianie prezbiterium toruńskiej katedry Świętojańskiej z ok. 1380 r. to unikatowe połączenie kilku motywów i scen.
Jest to niezwykłe, monumentalne dzieło malarstwa gotyckiego, którego kompozycja jest charakterystyczna dla malarstwa sztalugowego, rzadziej ściennego.
Widoczne są tu silne wpływy sztuki praskiej, wówczas przodującej w środkowej Europie, do której chętnie nawiązywał i z której czerpał bogaty i ambitny patrycjat toruński, chcący dorównać najlepszym wzorcom i pokazać swoje możliwości finansowe i artystyczne.
Centralnym przedstawieniem jest tu scena Ukrzyżowania na Drzewie Jessego. Chrystus zawieszony jest na zielonym krzyżu, który zamiast belek ma cztery gałęzie o licznych sękach i pękach liści - to motyw Drzewa Życia (Żywego Krzyża), wyrastającego z boku leżącego na łożu Jessego (ojca starotestamentowego króla Dawida) - symbol Zbawienia.
Pod Krzyżem klęczy Eklezja - symboliczna personifikacja Kościoła chrześcijańskiego z chorągwią zwycięstwa, odnoszącą się do Zmartwychwstania. Eklezja zbiera do kielicha drogocenną krew Chrystusa.
Po drugiej stronie krzyża stoi pogrążająca się w żalu Synagoga - kościół żydowski, trzymająca symboliczną głowę kozła (starotestamentowe ofirary ze zwierząt), która odrzuciła zapowiadanego Mesjasza.
Korona na głowie Eklezji symbolizuje wyższość Kościoła chrześcijańskiego nad Synagogą.
Obok Synagogi przedstawieni są: lamentujący św. Jan Ewangelista, setnik wojsk Piłata z podniesioną ręką, przedstawiony w zbroi rycerskiej średniowiecznej dostojnik żydowski (faryzeusz), kładący rękę na ramieniu setnika.
Dolna część malowidła zawiera przedstawienia piekielne. Ukazano tu różne sceny mąk piekielnych, które czekają grzeszników. Ideowym ośrodkiem piekła jest postać Belzebuba ze skrzydłami. Inne diabły, wrzucają, pędzą, wwożą dusze potępione wprost do rozwartej paszczy Lewiatana.
Niektóre postaci noszą jeszcze oznaki swych ziemskich godności - widać więc np. biskupa, mnichów, rycerza na koniu, co znaczy, że wobec Boga wszyscy są róni i za swoje grzechy musi cierpieć każdy. Dostrzec można też tancerkę, uważaną na wątpliwą moralnie.
Po bokach środkowej sceny Urzyżowania w polach w formie czwórliścia przedstawiono alegorie: po lewej cnoty (nie zachowane), po prawej grzechy, wyobrazone w postaci kobiet i mężczyzn jadących na zwierzętach.
Postać na ośle ma symbolizować lenistwo, na koźle - obżarstwo, na niedźwiedziu - gniew, na psie - zawiść, na świni - chciwość, na jeleniu - nieczystość, na koniu - pychę.
Tuż przy łożu Jessego, po lewej stronie, zobrazowano moralizatorksą scenę Spotkania trzech żywych i trzech martwych. Legenda ta popularna była w średniowieczu przede wszystkim w zachodniej Europie. Świadczy o znajomości tematu i kontaktach artystycznych toruńskiego mistrza i zleceniodawcy.
Przedstawieni tu zmarli są prawie nadzy, zamiast głów mają czaszki. Spośród żywych jeden ubrany w bogate szaty z wyraźną wyniosłością przysłuchuje się słowom zmarłych, którzy gestykulując przekonują żywych o marności wszystkiego co doczesne, mówią o przemijaniu życia. Jedne z nich wskazuje na swą szatę (całun grobowy), chcąc zapewne zrócić uwagę na to, jak mało istotne i trwałe są dobra materialne.
Uwagę zwraca widoczna na tym fragmencie część łoża Jessego, które zostało wyobrażone w formach stylu romańskiego; znamienną cechą tego są toczone słupki narożne, stosowane powszechnie w meblarstwie romańskim. Zakończone są lejkowatymi zwężeniami i dwiema kulami (mniejszą i większą).
Motyw Mater Miserocordiae (Matki Miłosiedzia), która swym opiekuńczym płaszczem okrywa wiernych, modlących się ze wzniesionymi ku niej głowami. Uciekają się oni pod jej obronę, obawiając się surowości Boga na Sądzie Ostatecznym.
Główna scena Sądu Ostatecznego rozgrywa się wprost nad Ukrzyżowaniem. Tutaj Chrystus pojawia się po raz drugi na tym malowidle, tym razem jako Sędzia Sprawiedliwy, przypominając o poniesionych na krzyżu ranach z poprzedniej swej roli Odkupiciela - stąd wycięty w niebieskiej szacie otwór, przez który widać ranę w boku.
Siedzi na tronie w postaci tęczowej mandorli. Wydając wyroki jedną rękę wznosi ku górze, co oznacza dopuszczenie do bram Niebios, drugą ręką wskazuje piekło, co jest karą dla tych, którzy życli niezgodnie z przykazaniami.
Chrystus przedstawiony jest jako mężczyzna z brodą, o twarzy pełnej godności i majestatu.
Po bokach mandorli asystują dwie postaci sześcioskrzydłowych Serafinów na kołach. Koła te to zarówno hierarchia anielska, jak i symboliczny tron Boga.
Za jednym z Serafinów postać św. Piotra z kluczem w ręku, wiodącego cnotliwych do Nieba, wspinających się po gałęzi Drzewa Życia. Po przeciwnej stronie archanioł Michał mieczem strąca potępieńców w otchłan piekielną.
Są też aniołowie, którzy grając na trąbach skierowanych w dół (do Ziemi) ogłaszają nadejście dnia ostatecznego.
