Pomnik - popiersie Mikołaja Kopernika

Katedra Świętojańska, Kaplica Kopernikowska

150 m od Rynku Staromiejskiego

 

Popiersie z 1766 r. wg rzeźbiarza krakowskiego, Wojciecha Rojowskiego, ufundowane przez wojewodę nowogrodzkiego księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (1711-1777), jednego z nielicznych erudytów czasów saskich.
 
Jest to najstarszy na świecie pomnik Kopernika.
 
Pierwotnie w uzgodnieniu z Radą Torunia i na podstawie jej uchwały z 10 marca tegoż roku, marmurowy pomnik miał być ustawiony w Rynku Staromiejskim przy studni naprzeciw gospody Pod Trzema Koronami. Do wystawienia pomnika w publicznym miejscu jednak nie doszło, z przyczyn, które zostały wyjaśnione w 1783 r.: "w nowszych czasach chciał, znany jako założyciel towarzystwa naukowego w Lipsku, polski książę Jabłonowski wystawić Kopernikowi w rynku toruńskim pomnik ze stosownym napisem. W 1766 r. wysłał pomnik do Torunia. Był on jednak tak zły (z samego tylko krakowskiego kamienia), popiersie Kopernika tak bez kunsztu i gustu wykonane oraz napis tak dziwaczny, że Rada miasta Torunia nie uważała za stosowne wystawić go na widok publiczny. Jest on przechowywany na ratuszu w drewnianym przepierzeniu".
 
Średnia wartość artystyczna była jednak drugorzędnym powodem, dla którego pomnik schowano. Przede wszystkim Rada Torunia nie była zadowolona z podkreślonej w inskrypcji pomnikowej polskości Kopernika ("Polakowi w Prusach urodzonemu" i "filozofowi polskiemu").
 
W ten sposób pomnik przeleżał do 1785 r., kiedy to Ratusz Staromiejski zwiedzał książę Ludwik Wirtemberski (1756-1817). Natknął się na schowane tu popiersie Kopernika, o czym zawiadomił księżną Izabelę Czartoryską, swoją teściową, która gromadziła w Świątyni Sybilli w swej rezydencji w Puławach pamiątki narodowe polskie. Jednak gdy księżna Izabela Czartoryska czyniła starania o odkupienie pomnika, władze Torunia nie wyraziły zgody na sprzedaż.
 
Sprawą popiersia Kopernika zainteresowano się ponownie, kiedy Rada Stanu Księstwa Warszawskiego opuściła zajętą przez Austriaków Warszawę i przeniosła się do Torunia, gdzie rezydowała w okresie od 28 kwietnia do 11 maja 1809 roku. Będący referendarzem Rady Stanu Stanisław Staszic wnioskował nie tylko o wystawienie Toruniowi godnego pomnika Kopernika, ale zajął się też owym popiersiem, sugerując jego ustawienie publiczne w kościele Świętojańskim w kaplicy św. Mikołaja, poniżej XVI-wiecznego epitafium Kopernika, co też uczyniono. Odtąd popiersie stoi w tym miejscu do dziś.