Kościół Krzyża Św. w Toruniu-Kaszczorku

Chociaż położony ok. 6 km od średniowiecznego toruńskiego Starego Miasta, to jest jednym ze średniowiecznych kościołów w Toruniu. Przedrozbiorowy Toruń liczył 9 średniowiecznych świątyń, dziś tylko 4, z których właśnie ten leży najdalej i dopiero w 1976 r. został włączony w granice Torunia.

Początki jego wiążą się z mało znanym na ziemiach polskich świeckim stowarzyszeniem religijnym Begardów (wywodzącym się od franciszkanów), który po roku 1293 został tu osadzony przez biskupa kujawskiego Wisława. Tereny tutejsze leżały bowiem w posiadłościach diecezji kujawskiej, w przeciwieństwie do Torunia, leżącego wówczas w diecezji chełmińskiej, a na dodatek - leżały na terenie państwa krzyżackiego, w przeciwieństwie do siedziby biskupa kujawskiego.
W momencie przybycia begardów Kaszczorka jednak jeszcze nie było. Obszar przyszłego Kaszczorka należał wtedy do Złotorii – wsi położonej na drugim (południowym) brzegu Drwęcy. Jednocześnie Drwęca była i jest rzeką graniczną między regionami: na południowym brzegu leży Ziemia Dobrzyńska (ze Złotorią), na północnym – Ziemia Chełmińska (z Kaszczorkiem i Toruniem).
Nazwa Kaszczorek wywodzić się ma od powstałego tu klasztoru braci Begardów. Jednocześnie jest to jedyna stała lokalizacja tego konwentu na ziemiach polskich.
Begardzi wznieśli w Kaszczorku też kościół i zabudowania gospodarcze. Założyli także winnicę, ogród, sad i użytkowali pobliską łąkę.

Żeńską odnogą Begardów były Beginki. Wspólnoty Beginek i Begardów wywodziły się z Niderlandów, gdzie zaczęły powstawać w 1. poł. XIII w. Ostatnia beginka zmarła w 2013 r. w Belgii, kończąc tym samym 800-letnią tradycję. Dziś najlepiej zachowanym beginażem (zespołem klasztorno-kościelnym Beginek) jest ten w Brugii, zajmowany przez benedyktynki, gdzie zorganizowano też muzeum.
Wspólnoty te były autonomiczne i rządziły się własnymi, specyficznymi dla danej wspólnoty prawami, posiadały swojego przełożonego domu, utrzymywały się z własnej pracy, posiadały wspólną kasę, budynki (beginaty/beginaże), wspólne posiłki i nabożeństwa. Niektóre wspólnoty odeszły od doktryny katolickiej i znalazły się pod wpływem myśli albigensów oraz Braci i Sióstr Wolnego Ducha, który to ruch uznany przez Kościół katolicki jako herezja, rozwijał się w tym czasie w rejonie Kolonii.

W 1311 r. papież Klemens V oskarżył ruch Beginek i Begardów o rozprzestrzenianie herezji. Papieski dekret potępiający i kasujący nie objął zakazem wspólnot w Niderlandach, oszczędzając je w ten sposób przed prześladowaniami, które zapoczątkowały schyłek ruchu w pozostałej części Europy.
Z podtoruńskiego Kaszczorka Begardzi zostali usunięci przez następcę Wisława – bpa kujawskiego Gerwarda – w roku 1320 lub 1321 i osadzeni w Dobrzejewicach (na Ziemi Dobrzyńskiej, ok. 18 km na wsch. od Torunia), gdzie biskup uposażył ich 10 łanami ziemi, z których połowę dochodu mogli zatrzymać dla siebie. Łany te wolno im było jednak sprzedać.

Odchodząc z Kaszczorka bracia zrzekli się swoich praw do miejsca, pustelni, kościoła i klasztoru z przyległościami. Na znak zrzeczenia złożyli na ręce biskupich sędziów kaptur. Ci zaś przywrócili obecnego bpa Gerwarda w posiadanie tychże dóbr poprzez przekazanie mu owego kaptura.
Bracia podarowali też relikwie drzewa Krzyża Świętego, które znajdowały się w ich kościele, oraz znajdujące się tam że prosto zdobiony ołtarz i dzwon.

Patronat nad dotychczasowym kościołem Begardów w Kaszczorku został przekazany Dominikanom z Nowego Miasta Torunia, którzy zarządzali nim do 1819 r., odkąd jest to kościół parafialny.
O początkach budowy kościoła nie wiadomo wiele. Z konstrukcji budynku wynika, że obecny kościół stanowi jedynie prezbiterium dla planowanego większego założenia.
Być może budowę obecnego kościoła rozpoczęli dominikanie toruńscy, którzy otrzymali wcześniejszy zespół klasztorno-kościelny po rozwiązanym w 1320 r. zakonie begardów.