Ziemia Chełmińska ma ogromne znaczenie historyczne nie tylko dla obszaru dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, ale i dla całej Polski. Bowiem tak, jak z Kujawami wiążą się początki państwowości polskiej, tak Ziemia Chełmińska jest rdzennym terytorium początków państwa krzyżackiego, a jego stosunki z Polską przez trzy stulecia kształtowały historię tej części Europy. Zachowane do dziś podstawowe elementy dziedzictwa kulturowego tego regionu powstały głównie właśnie w okresie krzyżackim.
Jednocześnie Ziemia Chełmińska jest najbogatszym w zabytki regionem województwa kujawsko-pomorskiego.
 
Ziemia Chełmińska, będąc częścią Pomorza Nadwiślańskiego,  dzięki specyficznemu układowi różnych historycznych okoliczności wykształciła się w region wyraźnie wyróżniający się swymi odrębnościami i odgrywający ważną rolę w polskich dziejach. Już w okresie średniowiecza na tym terenie rozwinęła się i ukształtowała sieć osadnicza, rozwijały się też w oparciu o planowe założenia urbanistyczne i architektoniczne miasta posiadające różnorodne elementy funkcjonalne, obronne, kulturowe, administracyjne i gospodarczo-handlowe.

Herb województwa chełmińskiego w okresie I Rzeczypospolitej, obejmującego Ziemię Chełmińską, był jednoczesnie herbem Prus Królewskich. 

 Ustanowił go król Kazimierz Jagiellończyk po wydaniu aktu inkorporacji ziem pruskich w 1454 r. na prośbę stanów pruskich.

 

 

Region ten, podobnie jak większość regionów województwa kujawsko-pomorskiego został granicą województwa rozdzielony i obecnie wschodnia jego część (okolice Lubawy) leży w województwie warmińsko-mazurskim.

Granice Ziemi Chełmińskiej są łatwe do wyznaczenia, bowiem są nimi elementy naturalne, tj. rzeki: Wisła od zachodu i południowego-zachodu, Drwęca od południa i Osa od północy.

Ziemią Chelmińską nazywano od początku XIII w. obszar między rzekami Drwęcą, Wisłą i Osą. Jego granica wschodnia biegla linią rzeki Lutryny. Obejmowal on więc tereny dzisiejszego powiatu chełmińskiego, wąbrzeskiego, toruńskiego (do linii Wisly i Drwęcy), golubsko-dobrzyńskiego (do linii Drwęcy), grudziądzkiego (do linii Osy) i brodnickiego (do linii Drwęcy bez okręgu Górzna). Od drugiej połowy XIII stulecia do Ziemi Chelmińskiej zaliczać zaczęto także tzw. Ziemię Lubawską, obejmującą dzisiejszy powiat nowomiejski i fragment powiatu działdowskiego (wokól miasteczka Lidzbark Welski), polożone w dzisiejszym woj. warmińsko-mazurskim. Również obszar na prawym brzegu Osy wokól miasteczka Łasina (stanowiący część dawnej staropruskiej Pomezanii), należący dzisiaj do powiatu grudziądzkiego, został zaliczony do Ziemi Chelmińskiej. W r. 1317 przyłączono do niej także małą Ziemię Michałowską (faktycznie część Ziemi Dobrzyńskiej), położoną naprzeciw Brodnicy na lewym brżegu Drwęcy (dziś część pow. brodnickiego choć bez okolic Górzna). 
Ostatecznie obszar Ziemi Chełmińskiej został wyznaczony granicą województwa chełmińskiego, które powstało w 1466 r. wskutek przekształcenia województwa toruńskiego.

Według podziału fizyczno-geograficznego zajmuje jednostki: Pojezierze Chełmińskie, Pojezierze Brodnickie, w częśći: Doliny Drwęcy, Kotliny Toruńskiej, Doliny Fordońskiej, Kotliny Grudziądzkiej, którymi przebiegają granice regionu.

 

 

Ziemia Chełmińska w X-XII wieku należała do państwa Piastów. Po śmierci króla Bolesława Krzywoustego w 1138 r. i podziale Królestwa Polskiego na dzielnice Ziemia Chełmińska znalazła się we władaniu książąt mazowieckich. Próby podboju pogańskich plemion pruskich, sąsiadujących od północy z Mazowszem i Ziemią Chełmińską, podejmowane przez polskich władców, spowodowały odwetowe, niszczące najazdy Prusów, m.in. na Ziemię Chełmińską. 

Stąd w latach dwudziestych XIII wieku wyruszały wyprawy krzyżowe z biskupem misyjnym Chrystianem. Niestety były one mało skuteczne, dlatego w 1228 roku książę mazowiecki Konrad I wydał przywilej nadający Ziemię Chełmińską Krzyżakom, zachowując nad nią prawa zwierzchnictwa. Sprowadzenie Krzyżaków było związane z dążeniem do wsparcia chrystianizacji Prusów oraz zabezpieczenia granic Polski przed najazdami plemion pogańskich Prusów, Jaćwingów, Litwinów, Pomezan. Ostatecznie Krzyżacy przejęli znaczną część posiadłości biskupa Chrystiana, a w 1243 r. podzielono jego misyjne biskupstwo pruskie na cztery diecezje.
Wyprawiając się z Ziemi Chełmińskiej Zakon krzyżacki szybko uzyskał samodzielność na podbitych terenach i stworzył swoje potężne państwo z nowymi strukturami administracyjnymi, ludnościowo-etnicznymi (niemieccy osadnicy) oraz gospodarczymi i kulturalnymi (prawo chełmińskie). Najlepszym tego wyrazem było założenie i rozwój kilkudziesięciu miast na nowym prawie chełmińskim, na czele z Toruniem i Chełmnem (1233 r. lub 1232 r. - zobacz: Kiedy założono Toruń?).
Ziemia Chełmińska jest więc kolebką kultury i tradycji na Pomorzu, a spośród ośrodków szczególnie wyróżnia się miasto juz od XIII w. największe - Toruń.
 
W czasach krzyżackich Ziemia Chełmińska była podzielona na kilka komturii, m.in. komturię toruńską.
W 1243 r., kiedy na synodzie w Toruniu ogłoszono papieską bullę o podziale ziem krzyżackich na diecezje, Ziemia Chełmińska została objęta nową diecezją chełmińską z katedrą w Chełmży. Miejsce spoczynku i gotycką płytę nagrobną pierwszego biskupa chełmińskiego, Heidenreicha (Heidenryka), oglądać można w kościele dominikańskim w Chełmnie. Wkrótce, jeszcze w XIII i XIV w. na tym obszarze powstała gęsta sieć gotyckich kościołów, które dziś stanowią doskonałe świadectwo rozwoju cywilizacji i wysokiej klasy architektury tego regionu (Zobacz: Gotyckie kościoły wiejskie Ziemi Chełmińskiej).
Po wojnie 13-letniej (1454-1466), kiedy Ziemia Chełmińska weszła w skład polskich Prus Królewskich, utworzono tu województwo chełmińskie (pierwotnie województwo toruńskie), pokrywające się generalnie z obszarem diecezji chełmińskiej. Toruń, jako największe miasto został wraz ze swoim terytorium wyłączony z województwa chełmińskiego ze względu na swoją niezależność i samodzielną pozycję prawno-ustrojową (zobacz: Respublica Thorunensia, wielkie miasto pruskie).

W wyniku I rozbioru Polski Ziemia Chełmińska bez Torunia została włączona w granice państwa pruskiego. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. została włączona do II Rzeczypospolitej i weszła w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu (zobacz: Toruń międzywojenny).

 

Ziemię Chełmińską zamieszkiwała etniczna ludność Chełminiaków, którzy jeszcze w XII wieku tworzyli wspólnotę etniczną z Kujawianami. Mimo napłynięcia w późniejszych stuleciach innej kultury, gwara chełmińska nie zanikła. Na powstanie chełmińskiej kultury ludowej oddziaływało, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku, środowisko szlacheckie i mieszczańskie; jednak naśladowanie wzorów miejskich w XIX w., stosunkowo wczesny rozwój industrializacji przyspieszyły m.in. zanik stroju ludowego, obrzędów itp. Dlatego obecnie kultura ludowa Ziemi Chełmińskiej nie jest wyrazista.

Dzisiaj kulturę i sztukę ludową m.in. Ziemi Chełmińskiej prezentuje Muzeum Etnograficzne w Toruniu wraz z Parkiem Etnograficznym.

 

Nazwa regionu pochodzi od Chełmna (45 km na północ od Torunia), jednego z najstarszych grodów pomorskich, którego początki sięgają połowy X wieku. Był to ważny ośrodek handlowy i rzemieślniczy, od połowy XII w. do 1228 r. siedziba kasztelani w państwie piastowskim, obejmującej całą Ziemię Chełmińską. 

Po raz pierwszy nazwa "Ziemia Chełmińska" pojawiła się w źródłach pisanych w 1222 r. dla określenia terytorium położonego między Wisłą, Drwęcą i Osą, należącego do mazowieckiej prowincji państwa polskiego, powstałej w wyniku rozbicia dzielnicowego w 1138 r. W tymże 1222 r. wiele miejscowości Ziemi Chełmińskiej książę mazowiecki Konrad przekazał biskupowi misyjnemu pruskiemu Chrystianowi.

W 1233 lub 1232 roku Chełmno wraz z Toruniem uzyskało od wielkiego mistrza krzyżackiego prawa miejskie (prawo chełmińskie). Pierwotnie planowane było jako stolica państwa krzyżackiego. Lokacja wytyczyła Chełmnu zachowany do dziś i będący najcenniejszą wartością historyczną, szachownicowy układ urbanistyczny, zupełnie unikatowy w swoim rozmachu. Poza tym Chełmno jest miastem licznych zabytków architektury, a wyjątkowość jego położenia na wzgórzach wysoczyzny, opadającej stromo w kierunku doliny Wisły, dodaje atrakcyjności i stwarza niezwykłą panoramę, należącą do najwspanialszych widoków miast w Polsce.

 

Ziemia Chełmińska, jako najstarszy obszar dawnego państwa zakonnego, posiada gęstą sieć zamków krzyżackich, będących dawniej strażnicami i siedzibami komturów.

Mimo, że sama w sobie ma stosunkowo niewielką powierzchnię (zajmowała zaledwie 3% całego państwa zakonnego), to podzielona była na najwięcej komturii w całym państwie zakonnym w Prusach - prawie połowę, które wobec tego musiały być stosunkowo niewielkie obszarowo. Co dziesiąty zamek krzyżacki stał właśnie na Ziemi Chełmińskiej.

Niektóre z nich zachowały się w ruinie, spośród których zdecydowanie wyróżniają się potężne ruiny zamku w Radzyniu Chełmińskim (57 km na północny-wschód od Torunia). Dawniej był jedynym, poza obiektami toruńskimi, zabytkiem klasy zerowej na terenie obecnego województwa. Zamek gotycki zbudowano w latach 1275-1310, jak większość krzyżackich warowni na planie kwadratu z czterema narożnymi wieżami, całość otaczały bardzo grube mury i głęboka fosa, co sprawiało, że był bardzo trudny do zdobycia. Nie skażony żadnymi późniejszymi przebudowami, był drugim co do wielkości po Malborku zamkiem w państwie krzyżackim do czasów częściowej rozbiórki w 1772 roku, wstrzymanej w 1837 roku. Obecnie ruiny zamku są jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Ziemi Chełmińskiej, udostępnione za opłatą wstępu cieszą się dużą frekwencją. Do innych zabytków miasta należą: gotycki kościół św. Anny, kaplica cmentarna św. Jerzego, klasycystyczny dwór drewniany, kilka klasycystycznych kamienic w rynku.
Poza ruinami w Radzyniu Chełmińskim do innych ważniejszych należą ruiny zamków w: Toruniu, Pokrzywnie, Rogóźnie-Zamku, Brodnicy, Grudziądzu i inne.
 
Tymczasem zachowały się, co prawda w mniejszej liczbie, zamki w pełni funkcjonujące i dziś. Są nimi: zamek w Zamku Bierzgłowskim koło Torunia (około 15 km na północny-zachód) i zamek w Golubiu-Dobrzyniu (42 km na wschód od Torunia).
Ten ostatni znany jest szeroko w Polsce i poza jej granicami przede wszystkim z organizowanych tu Międzynarodowych Wielkich Turniejów Rycerskich i innych imprez, które stanowią poważny walor, będący często podstawową dla turystów motywacją do przyjazdu.
Sam zamek golubski został zbudowany przez Krzyżaków w latach 1296-1310, a po II pokoju toruńskim w 1466 roku był siedzibą starostów polskich. Jednym z nich była Anna Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy, która swej rezydencji po przebudowie w latach 1616-1623 nadała piętno renesansowej architektury pałacowej. Miasto, poza zamkiem Anny Wazówny, posiada też inne zabytki, m.in.: fragmenty murów miejskich gotyckich, kamienice w rynku z XVII i XVIII wieku (w tym kamienica Pod Kapturem z XVIII wieku), gotycki kościół św. Katarzyny z XIV wieku w Golubiu i klasycystyczny kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej z 1823 roku w Dobrzyniu.
Golub-Dobrzyń jest jednym z kilku najważniejszych ośrodków turystycznych województwa.

 

Miasta Ziemi Chełmińskiej mają ważne znaczenie w historii rozwoju sieci osadniczej i kształtowania się świadomości mieszczaństwa obecnych ziem polskich i Europy środkowej.

To tutaj powstały jedne z najstarszych miast o modelu zachodnim na ziemiach polskich (Toruń i Chełmno w 1233 r. lub 1232 r. - zobacz: Kiedy założono Toruń?) na prawie lokacyjnym - przywileju chełmińskim - które stało się swoistą konstytucją samorządu miejskiego. Rada miasta Chełmna, a od 1459 r. Rada miasta Torunia mając funkcję sądu wyższego tego prawa, stanowiła o kształtowaniu się systemu prawnego w kolejnych stuleciach. Dlatego ta kolonizacja na prawie chełmińskim jest podstawą tego, bez czego nie wyobrażamy sobie współczesnych miast - władzy samorządowej.

Lokowanie przez Krzyżaków miast i wsi na tym prawie stanowiło skok cywilizacyjny w porównaniu z Polską, gdzie dotąd obowiązywało prawo książęce, często interpretowane w sposób wygodny dla władcy. Tymczasem prawo chełmińskie gwarantowało mieszczanom szeroką jak na owe czasy autonomię, m.in.: własne sądownictwo, wolność targową, handlową oraz zwolnienie z ceł, przywileje dotyczące rybołówstwa, łowiectwa czy zakładania młynów. Krzyżacy wprowadzili też zasadę wspólnoty majątkowej małżonków oraz jednolity system miar i wag, co dotyczyło także jednostki pieniężnej, zwanej grzywną pruską (równowartość 60 szelągów). 

Z kolei członkostwo Torunia w Hanzie było drugim elementem mającym znaczenie w kwestii wpływu tutejszych miast na historię powszechną. Do tej najważniejszej organizacji handlowej średniowiecza Toruń należał już kilkadziesiąt lat po lokacji (na pewno przed 1280 r.) i stał się jednym z jej najważniejszych członków (Chełmno również należało do Hanzy, jednak nie odegrało tak znaczącej roli). W ten sposób Toruń bardzo szybko włączył się do systemu gospodarki europejskiej i stał się jej ważnym ogniwem. O znaczeniu naszego miasta świadczy m.in. fakt, że kilku torunian pełniło funkcję starszych kantoru Hanzy w Brugii - ówczesnym centrum finansowym Europy północnej. Jednym z nich był burmistrz Johann von Soest, którego płyta nagrobna znajduje się w toruńskiej katedrze Świętojańskiej.

Po trzecie miasta Ziemi Chełmińskiej z Toruniem na czele (i Chełmnem w mniejszym znaczeniu) przyczyniły się do upadku państwa krzyżackiego i włączenia Prus Królewskich do Królestwa Polskiego. Torunianie odgrywali główne role w antykrzyżackim Związku Pruskim, doprowadzili do aktu inkorporacji ziem pruskich do Polski i mieli olbrzymi wkład w finansowanie polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej (1454-1466). A w działaniach zbrojnych nie ograniczyli się tylko do zburzenia "swojej" warowni. Uczestniczyli też m.in. w zdobywaniu zamków w Brodnicy i Świeciu. Efekt był taki, że kończący wojnę II pokój toruński w 1466 r. zlikwidował państwo krzyżackie w dotychczasowej formie, a jego najcenniejsze ziemie trafiły do państwa polskiego. To otworzyło drogę Rzeczpospolitej do Bałtyku (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko krzyżakom).

 

Ważnym i dużym ośrodkiem krajoznawczym Ziemi Chełmińskiej jest leżący na prawym brzegu Wisły Grudziądz (65 km na północ od Torunia). Miasto to, wzmiankowane w 1065 roku, należy do najstarszych grodów pomorskich i posiada kilka wartościowych obiektów zabytkowych, m.in.: gotycki kościół św. Mikołaja z XIV-XVI wieku, zespół 26 spichrzy nad Wisłą, w części gotyckich, włączonych w system obronny murów miejskich, tworzący charakterystyczną panoramę miasta; najstarsze z nich przy Bramie Wodnej (jedynej ocalałej bramie miejskiej z początku XIV wieku), służą m.in. Muzeum; barokowy kościół św. Franciszka Ksawerego pojezuicki z XVII/XVIII wieku; dawne kolegium jezuickie z XVII/XVIII wieku; barokowy zespół poklasztorny benedyktynek z XVIII wieku; ruiny zamku krzyżackiego z XIII wieku. Grudziądz jest także ośrodkiem kulturalnym, w którym oprócz wspomnianego Muzeum działa od 1991 roku Centrum Kultury "Teatr", organizując m.in. niektóre grudziądzkie imprezy cykliczne, ponadto planetarium i obserwatorium astronomiczne przy Zespole Szkół Technicznych. 

 

Ośrodkiem turystycznym jest też Brodnica (64 km na wschód od Torunia), będąca jednocześnie punktem wypadowym i obsługi ruchu turystycznego na Pojezierzu Brodnickim - jednym z najatrakcyjniejszych w województwie obszarów turystyki wypoczynkowej. Znaczenie turystyczne Pojezierza i miasta, obok walorów przyrodniczych, podkreślają obiekty zabytkowe jak: zachowany XIII-XIV-wieczny układ urbanistyczny z charakterystycznym trójkątnym rynkiem, gotycki kościół św. Katarzyny z XIII/XIV wieku, barokowy zespół klasztorny franciszkanów z XVIII wieku, fragmenty gotyckich murów miejskich z wysoką Wieżą Mazurską i Bramą Chełmińską, renesansowy pałac Anny Wazówny z pierwszej połowy XVII wieku, oraz ruiny zamku krzyżackiego z XIV wieku z zachowaną wieżą, stanowiącą doskonały punkt widokowy.

 

Spośród wielu zabytkowych gotyckich kościołów Ziemi Chełmińskiej na uwagę zasługuje katedra św. Trójcy w Chełmży (23 km na północ od Torunia). Jest to kolegiata erygowana w 1251 roku wraz z ustanowieniem tu kapituły, siedziby przeniesionego z Chełmna biskupstwa. W tymże roku Chełmża uzyskała prawa miejskie i do 1824 roku była siedzibą diecezji chełmińskiej. Kościół posiada bogate i cenne wyposażenie, głównie barokowe i rokokowe.

Ponadto w mieście znajduje się gotycki kościół św. Mikołaja z końca XIII wieku oraz grobowiec Zawiszów, sławnego rodu rycerskiego, z XIX wieku. W Chełmży działa Miejska Izba Muzealna.

 

Spośród pozostałych ośrodków krajoznawczych regionu należy wymienić: Wąbrzeźno (45 km na północny-wschód od Torunia), miasto powiatowe w centralnej części Ziemi Chełmińskiej, z gotyckim kościołem św. Szymona Apostoła i Judy Tadeusza z pierwszej połowy XIV wieku, gotyckimi ruinami zamku biskupów chełmińskich z lat 1301-1311, Kowalewo Pomorskie (29 km na północny-wschód od Torunia) w powiecie golubsko-dobrzyńskim, w którym znajdują się ruiny komturskiego zamku krzyżackiego z XIII-XIV w., gotycki kościół św. Mikołaja z XIII-XIV wieku, resztki murów miejskich z okrągłą basztą.

 

Jak wspomniano wcześniej, teren Ziemi Chełmińskiej, zajmowany dawniej przez diecezję chełmińską, obecnie toruńską, jest prastarą kolebką kultury i tradycji na Pomorzu Nadwiślańskim. Tradycje chrześcijańskie sięgają tu pruskiej misji biskupa Chrystiana w latach dwudziestych XIII wieku, kontynuatora misji św. Wojciecha. Wystarczy nadmienić, że około sto świątyń z tego terenu, przeważnie w stylu gotyckim, pochodzi z czasów krzyżackich. Są one świadkami i skarbnicami wielowiekowego dziedzictwa kulturowego tego regionu. Szczególnie zaskakuje przy tym fakt, że około 70 z nich (około 74% ogółu) to kościoły wiejskie!

Ponadto sakralna architektura Ziemi Chełmińskiej odznacza się bardzo wysokim poziomem artystycznym.

Liczba murowanych kościołów wiejskich wzniesionych tu w krótkim czasie, a także ich poziom artystyczny przewyższa niejeden ze sławnych regionów artystycznych Europy Zachodniej.