Ziemia Chełmińska ma ogromne znaczenie historyczne nie tylko dla obszaru dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, ale i dla całej Polski. Bowiem tak, jak z Kujawami wiążą się początki państwowości polskiej, tak Ziemia Chełmińska jest rdzennym terytorium początków państwa krzyżackiego, a jego stosunki z Polską przez trzy stulecia kształtowały historię tej części Europy. Zachowane do dziś podstawowe elementy dziedzictwa kulturowego tego regionu powstały głównie właśnie w okresie krzyżackim.
Jednocześnie Ziemia Chełmińska jest najbogatszym w zabytki regionem województwa kujawsko-pomorskiego.
 
Ziemia Chełmińska, będąc częścią Pomorza Nadwiślańskiego,  dzięki specyficznemu układowi różnych historycznych okoliczności wykształciła się w region wyraźnie wyróżniający się swymi odrębnościami i odgrywający ważną rolę w polskich dziejach. Już w okresie średniowiecza na tym terenie rozwinęła się i ukształtowała sieć osadnicza, rozwijały się też w oparciu o planowe założenia urbanistyczne i architektoniczne miasta posiadające różnorodne elementy funkcjonalne, obronne, kulturowe, administracyjne i gospodarczo-handlowe.

Herb województwa chełmińskiego w okresie I Rzeczypospolitej, obejmującego Ziemię Chełmińską, był jednoczesnie herbem Prus Królewskich. 

 Ustanowił go król Kazimierz Jagiellończyk po wydaniu aktu inkorporacji ziem pruskich w 1454 r. na prośbę stanów pruskich.

 

 

Region ten, podobnie jak większość regionów województwa kujawsko-pomorskiego został granicą województwa rozdzielony i obecnie wschodnia jego część (okolice Lubawy) leży w województwie warmińsko-mazurskim.

Granice Ziemi Chełmińskiej są łatwe do wyznaczenia, bowiem są nimi elementy naturalne, tj. rzeki: Wisła od zachodu i południowego-zachodu, Drwęca od południa i Osa od północy.

Ziemią Chelmińską nazywano od początku XIII w. obszar między rzekami Drwęcą, Wisłą i Osą. Jego granica wschodnia biegla linią rzeki Lutryny. Obejmowal on więc tereny dzisiejszego powiatu chełmińskiego, wąbrzeskiego, toruńskiego (do linii Wisly i Drwęcy), golubsko-dobrzyńskiego (do linii Drwęcy), grudziądzkiego (do linii Osy) i brodnickiego (do linii Drwęcy bez okręgu Górzna). Od drugiej połowy XIII stulecia do Ziemi Chelmińskiej zaliczać zaczęto także tzw. Ziemię Lubawską, obejmującą dzisiejszy powiat nowomiejski i fragment powiatu działdowskiego (wokól miasteczka Lidzbark Welski), polożone w dzisiejszym woj. warmińsko-mazurskim. Również obszar na prawym brzegu Osy wokól miasteczka Łasina (stanowiący część dawnej staropruskiej Pomezanii), należący dzisiaj do powiatu grudziądzkiego, został zaliczony do Ziemi Chelmińskiej. W r. 1317 przyłączono do niej także małą Ziemię Michałowską (faktycznie część Ziemi Dobrzyńskiej), położoną naprzeciw Brodnicy na lewym brżegu Drwęcy (dziś część pow. brodnickiego choć bez okolic Górzna). 

Według podziału fizyczno-geograficznego zajmuje jednostki: Pojezierze Chełmińskie, Pojezierze Brodnickie, w częśći: Doliny Drwęcy, Kotliny Toruńskiej, Doliny Fordońskiej, Kotliny Grudziądzkiej, którymi przebiegają granice regionu.

 

 

Ziemia Chełmińska w X-XII wieku należała do państwa Piastów. Po śmierci króla Bolesława Krzywoustego w 1138 r. i podziale Królestwa Polskiego na dzielnice Ziemia Chełmińska znalazła się we władaniu książąt mazowieckich. Próby podboju pogańskich plemion pruskich, sąsiadujących od północy z Mazowszem i Ziemią Chełmińską, podejmowane przez polskich władców, spowodowały odwetowe, niszczące najazdy Prusów, m.in. na Ziemię Chełmińską. 

Stąd w latach dwudziestych XIII wieku wyruszały wyprawy krzyżowe z biskupem misyjnym Chrystianem. Niestety były one mało skuteczne, dlatego w 1228 roku książę mazowiecki Konrad I wydał przywilej nadający Ziemię Chełmińską Krzyżakom, zachowując nad nią prawa zwierzchnictwa. Sprowadzenie Krzyżaków było związane z dążeniem do wsparcia chrystianizacji Prusów oraz zabezpieczenia granic Polski przed najazdami plemion pogańskich Prusów, Jaćwingów, Litwinów, Pomezan. Ostatecznie Krzyżacy przejęli znaczną część posiadłości biskupa Chrystiana, a w 1243 r. podzielono jego misyjne biskupstwo pruskie na cztery diecezje.
Wyprawiając się z Ziemi Chełmińskiej Zakon krzyżacki szybko uzyskał samodzielność na podbitych terenach i stworzył swoje potężne państwo z nowymi strukturami administracyjnymi, ludnościowo-etnicznymi (niemieccy osadnicy) oraz gospodarczymi i kulturalnymi (prawo chełmińskie). Najlepszym tego wyrazem było założenie i rozwój kilkudziesięciu miast na nowym prawie chełmińskim, na czele z Toruniem i Chełmnem (1233 r. lub 1232 r. - zobacz: Kiedy założono Toruń?).
Ziemia Chełmińska jest więc kolebką kultury i tradycji na Pomorzu, a spośród ośrodków szczególnie wyróżnia się miasto juz od XIII w. największe - Toruń.
 
W czasach krzyżackich Ziemia Chełmińska była podzielona na kilka komturii, m.in. komturię toruńską.
W 1243 r., kiedy na synodzie w Toruniu ogłoszono papieską bullę o podziale ziem krzyżackich na diecezje, Ziemia Chełmińska została objęta nową diecezją chełmińską z katedrą w Chełmży. Miejsce spoczynku i gotycką płytę nagrobną pierwszego biskupa chełmińskiego, Heidenreicha (Heidenryka), oglądać można w kościele dominikańskim w Chełmnie. Wkrótce, jeszcze w XIII i XIV w. na tym obszarze powstała gęsta sieć gotyckich kościołów, które dziś stanowią doskonałe świadectwo rozwoju cywilizacji i wysokiej klasy architektury tego regionu (Zobacz: Gotyckie kościoły wiejskie Ziemi Chełmińskiej).
Po wojnie 13-letniej (1454-1466), kiedy Ziemia Chełmińska weszła w skład polskich Prus Królewskich, utworzono tu województwo chełmińskie (pierwotnie województwo toruńskie), pokrywające się generalnie z obszarem diecezji chełmińskiej. Toruń, jako największe miasto został wraz ze swoim terytorium wyłączony z województwa chełmińskiego ze względu na swoją niezależność i samodzielną pozycję prawno-ustrojową (zobacz: Respublica Thorunensia, wielkie miasto pruskie).

W wyniku I rozbioru Polski Ziemia Chełmińska bez Torunia została włączona w granice państwa pruskiego. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. została włączona do II Rzeczypospolitej i weszła w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu (zobacz: Toruń międzywojenny).

 

Ziemię Chełmińską zamieszkiwała etniczna ludność Chełminiaków, którzy jeszcze w XII wieku tworzyli wspólnotę etniczną z Kujawianami. Mimo napłynięcia w późniejszych stuleciach innej kultury, gwara chełmińska nie zanikła. Na powstanie chełmińskiej kultury ludowej oddziaływało, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku, środowisko szlacheckie i mieszczańskie; jednak naśladowanie wzorów miejskich w XIX w., stosunkowo wczesny rozwój industrializacji przyspieszyły m.in. zanik stroju ludowego, obrzędów itp. Dlatego obecnie kultura ludowa Ziemi Chełmińskiej nie jest wyrazista.

Dzisiaj kulturę i sztukę ludową m.in. Ziemi Chełmińskiej prezentuje Muzeum Etnograficzne w Toruniu wraz z Parkiem Etnograficznym.

 

Nazwa regionu pochodzi od Chełmna (45 km na północ od Torunia), jednego z najstarszych grodów pomorskich, którego początki sięgają połowy X wieku. Był to ważny ośrodek handlowy i rzemieślniczy, od połowy XII w. do 1228 r. siedziba kasztelani w państwie piastowskim, obejmującej całą Ziemię Chełmińską. 

W 1233 lub 1232 roku Chełmno wraz z Toruniem uzyskało od wielkiego mistrza krzyżackiego prawa miejskie (prawo chełmińskie). Pierwotnie planowane było jako stolica państwa krzyżackiego. Lokacja wytyczyła Chełmnu zachowany do dziś i będący najcenniejszą wartością historyczną, szachownicowy układ urbanistyczny, zupełnie unikatowy w swoim rozmachu. Poza tym Chełmno jest miastem licznych zabytków architektury, a wyjątkowość jego położenia na wzgórzach wysoczyzny, opadającej stromo w kierunku doliny Wisły, dodaje atrakcyjności i stwarza niezwykłą panoramę, należącą do najwspanialszych widoków miast w Polsce.

 

Ziemia Chełmińska, jako najstarszy obszar dawnego państwa zakonnego, posiada gęstą sieć zamków krzyżackich, będących dawniej strażnicami i siedzibami komturów. Niektóre z nich zachowały się w ruinie, spośród których zdecydowanie wyróżniają się potężne ruiny zamku w Radzyniu Chełmińskim (57 km na północny-wschód od Torunia). Dawniej był jedynym, poza obiektami toruńskimi, zabytkiem klasy zerowej na terenie obecnego województwa. Zamek gotycki zbudowano w latach 1275-1310, jak większość krzyżackich warowni na planie kwadratu z czterema narożnymi wieżami, całość otaczały bardzo grube mury i głęboka fosa, co sprawiało, że był bardzo trudny do zdobycia. Nie skażony żadnymi późniejszymi przebudowami, był drugim co do wielkości po Malborku zamkiem w państwie krzyżackim do czasów częściowej rozbiórki w 1772 roku, wstrzymanej w 1837 roku. Obecnie ruiny zamku są jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Ziemi Chełmińskiej, udostępnione za opłatą wstępu cieszą się dużą frekwencją. Do innych zabytków miasta należą: gotycki kościół św. Anny, kaplica cmentarna św. Jerzego, klasycystyczny dwór drewniany, kilka klasycystycznych kamienic w rynku.
Poza ruinami w Radzyniu Chełmińskim do innych ważniejszych należą ruiny zamków w: Toruniu, Pokrzywnie, Rogóźnie-Zamku, Brodnicy, Grudziądzu i inne.
 
Tymczasem zachowały się, co prawda w mniejszej liczbie, zamki w pełni funkcjonujące i dziś. Są nimi: zamek w Zamku Bierzgłowskim koło Torunia (około 15 km na północny-zachód) i zamek w Golubiu-Dobrzyniu (42 km na wschód od Torunia).
Ten ostatni znany jest szeroko w Polsce i poza jej granicami przede wszystkim z organizowanych tu Międzynarodowych Wielkich Turniejów Rycerskich i innych imprez, które stanowią poważny walor, będący często podstawową dla turystów motywacją do przyjazdu.
Sam zamek golubski został zbudowany przez Krzyżaków w latach 1296-1310, a po II pokoju toruńskim w 1466 roku był siedzibą starostów polskich. Jednym z nich była Anna Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy, która swej rezydencji po przebudowie w latach 1616-1623 nadała piętno renesansowej architektury pałacowej. Miasto, poza zamkiem Anny Wazówny, posiada też inne zabytki, m.in.: fragmenty murów miejskich gotyckich, kamienice w rynku z XVII i XVIII wieku (w tym kamienica Pod Kapturem z XVIII wieku), gotycki kościół św. Katarzyny z XIV wieku w Golubiu i klasycystyczny kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej z 1823 roku w Dobrzyniu.
Golub-Dobrzyń jest jednym z kilku najważniejszych ośrodków turystycznych województwa.

 

Miasta Ziemi Chełmińskiej mają ważne znaczenie w historii rozwoju sieci osadniczej i kształtowania się świadomości mieszczaństwa obecnych ziem polskich i Europy środkowej.

To tutaj powstały jedne z najstarszych miast o modelu zachodnim na ziemiach polskich (Toruń i Chełmno w 1233 r. lub 1232 r. - zobacz: Kiedy założono Toruń?) na prawie lokacyjnym - przywileju chełmińskim - które stało się swoistą konstytucją samorządu miejskiego. Rada miasta Chełmna, a od 1459 r. Rada miasta Torunia mając funkcję sądu wyższego tego prawa, stanowiła o kształtowaniu się systemu prawnego w kolejnych stuleciach. Dlatego ta kolonizacja na prawie chełmińskim jest podstawą tego, bez czego nie wyobrażamy sobie współczesnych miast - władzy samorządowej.

Lokowanie przez Krzyżaków miast i wsi na tym prawie stanowiło skok cywilizacyjny w porównaniu z Polską, gdzie dotąd obowiązywało prawo książęce, często interpretowane w sposób wygodny dla władcy. Tymczasem prawo chełmińskie gwarantowało mieszczanom szeroką jak na owe czasy autonomię, m.in.: własne sądownictwo, wolność targową, handlową oraz zwolnienie z ceł, przywileje dotyczące rybołówstwa, łowiectwa czy zakładania młynów. Krzyżacy wprowadzili też zasadę wspólnoty majątkowej małżonków oraz jednolity system miar i wag, co dotyczyło także jednostki pieniężnej, zwanej grzywną pruską (równowartość 60 szelągów). 

Z kolei członkostwo Torunia w Hanzie było drugim elementem mającym znaczenie w kwestii wpływu tutejszych miast na historię powszechną. Do tej najważniejszej organizacji handlowej średniowiecza Toruń należał już kilkadziesiąt lat po lokacji (na pewno przed 1280 r.) i stał się jednym z jej najważniejszych członków (Chełmno również należało do Hanzy, jednak nie odegrało tak znaczącej roli). W ten sposób Toruń bardzo szybko włączył się do systemu gospodarki europejskiej i stał się jej ważnym ogniwem. O znaczeniu naszego miasta świadczy m.in. fakt, że kilku torunian pełniło funkcję starszych kantoru Hanzy w Brugii - ówczesnym centrum finansowym Europy północnej. Jednym z nich był burmistrz Johann von Soest, którego płyta nagrobna znajduje się w toruńskiej katedrze Świętojańskiej.

Po trzecie miasta Ziemi Chełmińskiej z Toruniem na czele (i Chełmnem w mniejszym znaczeniu) przyczyniły się do upadku państwa krzyżackiego i włączenia Prus Królewskich do Królestwa Polskiego. Torunianie odgrywali główne role w antykrzyżackim Związku Pruskim, doprowadzili do aktu inkorporacji ziem pruskich do Polski i mieli olbrzymi wkład w finansowanie polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej (1454-1466). A w działaniach zbrojnych nie ograniczyli się tylko do zburzenia "swojej" warowni. Uczestniczyli też m.in. w zdobywaniu zamków w Brodnicy i Świeciu. Efekt był taki, że kończący wojnę II pokój toruński w 1466 r. zlikwidował państwo krzyżackie w dotychczasowej formie, a jego najcenniejsze ziemie trafiły do państwa polskiego. To otworzyło drogę Rzeczpospolitej do Bałtyku (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko krzyżakom).

 

Ważnym i dużym ośrodkiem krajoznawczym Ziemi Chełmińskiej jest leżący na prawym brzegu Wisły Grudziądz (65 km na północ od Torunia). Miasto to, wzmiankowane w 1065 roku, należy do najstarszych grodów pomorskich i posiada kilka wartościowych obiektów zabytkowych, m.in.: gotycki kościół św. Mikołaja z XIV-XVI wieku, zespół 26 spichrzy nad Wisłą, w części gotyckich, włączonych w system obronny murów miejskich, tworzący charakterystyczną panoramę miasta; najstarsze z nich przy Bramie Wodnej (jedynej ocalałej bramie miejskiej z początku XIV wieku), służą m.in. Muzeum; barokowy kościół św. Franciszka Ksawerego pojezuicki z XVII/XVIII wieku; dawne kolegium jezuickie z XVII/XVIII wieku; barokowy zespół poklasztorny benedyktynek z XVIII wieku; ruiny zamku krzyżackiego z XIII wieku. Grudziądz jest także ośrodkiem kulturalnym, w którym oprócz wspomnianego Muzeum działa od 1991 roku Centrum Kultury "Teatr", organizując m.in. niektóre grudziądzkie imprezy cykliczne, ponadto planetarium i obserwatorium astronomiczne przy Zespole Szkół Technicznych. 

 

Ośrodkiem turystycznym jest też Brodnica (64 km na wschód od Torunia), będąca jednocześnie punktem wypadowym i obsługi ruchu turystycznego na Pojezierzu Brodnickim - jednym z najatrakcyjniejszych w województwie obszarów turystyki wypoczynkowej. Znaczenie turystyczne Pojezierza i miasta, obok walorów przyrodniczych, podkreślają obiekty zabytkowe jak: zachowany XIII-XIV-wieczny układ urbanistyczny z charakterystycznym trójkątnym rynkiem, gotycki kościół św. Katarzyny z XIII/XIV wieku, barokowy zespół klasztorny franciszkanów z XVIII wieku, fragmenty gotyckich murów miejskich z wysoką Wieżą Mazurską i Bramą Chełmińską, renesansowy pałac Anny Wazówny z pierwszej połowy XVII wieku, oraz ruiny zamku krzyżackiego z XIV wieku z zachowaną wieżą, stanowiącą doskonały punkt widokowy.

 

Spośród wielu zabytkowych gotyckich kościołów Ziemi Chełmińskiej na uwagę zasługuje katedra św. Trójcy w Chełmży (23 km na północ od Torunia). Jest to kolegiata erygowana w 1251 roku wraz z ustanowieniem tu kapituły, siedziby przeniesionego z Chełmna biskupstwa. W tymże roku Chełmża uzyskała prawa miejskie i do 1824 roku była siedzibą diecezji chełmińskiej. Kościół posiada bogate i cenne wyposażenie, głównie barokowe i rokokowe.

Ponadto w mieście znajduje się gotycki kościół św. Mikołaja z końca XIII wieku oraz grobowiec Zawiszów, sławnego rodu rycerskiego, z XIX wieku. W Chełmży działa Miejska Izba Muzealna.

 

Spośród pozostałych ośrodków krajoznawczych regionu należy wymienić: Wąbrzeźno (45 km na północny-wschód od Torunia), miasto powiatowe w centralnej części Ziemi Chełmińskiej, z gotyckim kościołem św. Szymona Apostoła i Judy Tadeusza z pierwszej połowy XIV wieku, gotyckimi ruinami zamku biskupów chełmińskich z lat 1301-1311, Kowalewo Pomorskie (29 km na północny-wschód od Torunia) w powiecie golubsko-dobrzyńskim, w którym znajdują się ruiny komturskiego zamku krzyżackiego z XIII-XIV w., gotycki kościół św. Mikołaja z XIII-XIV wieku, resztki murów miejskich z okrągłą basztą.

 

Jak wspomniano wcześniej, teren Ziemi Chełmińskiej, zajmowany dawniej przez diecezję chełmińską, obecnie toruńską, jest prastarą kolebką kultury i tradycji na Pomorzu Nadwiślańskim. Tradycje chrześcijańskie sięgają tu pruskiej misji biskupa Chrystiana w latach dwudziestych XIII wieku, kontynuatora misji św. Wojciecha. Wystarczy nadmienić, że około sto świątyń z tego terenu, przeważnie w stylu gotyckim, pochodzi z czasów krzyżackich. Są one świadkami i skarbnicami wielowiekowego dziedzictwa kulturowego tego regionu. Szczególnie zaskakuje przy tym fakt, że około 70 z nich (około 74% ogółu) to kościoły wiejskie!

Ponadto sakralna architektura Ziemi Chełmińskiej odznacza się bardzo wysokim poziomem artystycznym.

Liczba murowanych kościołów wiejskich wzniesionych tu w krótkim czasie, a także ich poziom artystyczny przewyższa niejeden ze sławnych regionów artystycznych Europy Zachodniej.