Najbliższe okolice Torunia

 

W najbliższej okolicy Torunia znajduje się wiele ciekawych obiektów historycznych, przede wszystkim zabytków gotyckich: wielkich kościołów miejskich (np. katedra w Chełmży, kościół Mariacki w Chełmnie), oraz ogromna liczba średniowiecznych kościołów wiejskich wysokiej klasy architektonicznej i dużego znaczenia historycznego. Zlokalizowane są one na Ziemi Chełmińskiej, tj. na północ i północny-wschód od Torunia. Ponadto na obszarze tym jest wiele zamków krzyżackich, np. słynny w Golubiu, Zamku Bierzgłowskim czy imponujące ruiny zamku w Radzyniu Chełmińskim. Pałace znajdują się np. w Nawrze, Turznie, Bajerzu, Piątkowie.
Całkiem blisko z Torunia jest również do Ciechocinka, który jednak leży w odrębnej historycznie i geograficznie krainie - na Kujawach.

 

Najbliższe okolice Torunia (powiat toruński ziemski) obejmują obecnie tereny położone na obu brzegach Wisły oraz w widłach Wisły i Drwęcy. Większa, prawobrzeżna część powiatu z wydzielonym miastem Toruniem (powiat grodzki) jest połacią historycznej Ziemi Chełmińskiej, część południowa - skrawkiem Kujaw, część wschodnia - Ziemi Dobrzyńskiej.
Pod względem geograficznym obszar północny należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni - do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy - leży w dolinie Wisły, zwanej na tym odcinku Kotliną Toruńską. Tutaj na piaszczystych wydmach występują najstarsze ślady osadnictwa z epoki paleolitu.

 

Zwężenie doliny Wisły pod Toruniem stworzyło dogodną przeprawę, z której korzystał stary szlak północ-południe - wcześniej słynny Szlak Bursztynowy (zobacz: Askaukalis) - krzyżujący się z drogą wodną Wisły. We wczesnym średniowieczu okolice te były gęsto zaludnione, o czym świadczą grodziska w Bielczynach, Chełmży, Czarnowie, Jedwabnie, Przecznie, Rzęczkowie (dwa) i Toruniu. Po spustoszeniu przez Prusów, część Ziemi Chełmińskiej została nadana w 1222 r. przez Konrada mazowieckiego misyjnemu biskupowi pruskiemu Chrystianowi, a w 1228 r. całe terytorium zostało darowane zakonowi krzyżackiemu. Toruń był pierwszym miastem założonym przez Krzyżaków (w 1231 r.) i najważniejszym ośrodkiem gospodarczym państwa Zakonu do 1454 r. (zobacz: Rola Torunia w państwie krzyżackim). W tym czasie obszar ten był podzielony na komturie w Toruniu, Bierzgłowie (skasowane w 1415 r.) oraz w Nieszawie na lewym brzegu Wisły, odzyskanym przez Polskę po pokoju w Mełnie w 1422 r. Chełmża od 1251 r. była stolicą diecezji chełmińskiej.
 
Po powrocie do Polski na początku wojny 13-letniej w 1454 r. Toruń, dzięki uzyskanym przywilejom królewskim był faktycznie wolnym miastem (zobacz: Przywileje króla Kazimierza Jagiellończyka dla Torunia). Prawie całą część prawobrzeżną obecnego powiatu zajmowaly dobra ziemskie Torunia (terytorium miejskie), do którego należało również Bierzgłowo wraz z całą dawną komturią krzyżacką. Był to obszar wyłączony z administracji województwa chełmińskiego i podlegający władzom Torunia.
Wskutek II rozbioru Polski w 1793 r. cały omawiany obszar znalazł się pod zaborem pruskim i z wyjątkiem lat 1807-1815, kiedy wchodził w skład Księstwa Warszawskiego, pozostawał we władaniu niemieckiego Królestwa Prus do czasu odzyskania niepodległości w 1920 r.

 

Najliczniejszą i najcenniejszą grupę zabytków architektury powiatu toruńskiego (z wyłączeniem Torunia) stanowią budowle gotyckie z 2. poł. XIII i XIV w. Czołowe wśród nich miejsce zajmują ceglane kościoły w Chełmży, zwłaszcza dawna katedra Trójcy Św. z cennym wyposażeniem oraz kościół św. Mikołaja, dawny parafialny, przebudowany znacznie w XIX w. Miasto Chełmża zachowało średniowieczne rozplanowanie, jednak bez starej (poza XIX-wieczną) zabudowy.
Wśród licznych gotyckich kościołów wiejskich przeważają budowle kamienne lub kamienno-ceglane.
Poza budowlami gotyckimi sakralnymi przetrwały m.in. zamki: w Zamku Bierzgłowskim oraz ruiny zamku w Złotorii i nikłe reszty zamku w Małej Nieszawce (dawny zamek komturski w Nieszawie).
Barok (manieryzm) jest skromnie reprezentowany kościołem w Górsku i zespołem zabudowań dawnego folwarku toruńskiego w Przysieku.
Godne uwagi są zabytki klasycystyczne: zespół palacowy i karczma w Nawrze, dwory w Obrowie i Łążynie (drewniany) oraz oficyna dworska w Pluskowęsach. Neogotycki dwór w Pluskowęsach z poł. XIX w. i pawilon w Turznie oraz neorenesansowy dwór tamże zamykają listę ważniejszych zabytków murowanych.
Przykładami budownictwa drewnianego są kościółek w Młyńcu z ok. 1600 r., karczma z XVIII w. w Górsku i kilka wiatraków z XIX W. (Bierzgłowo, Biskupice, Głogowo).