Zamki krzyżackie Ziemi Chełmińskiej

 

 

Ziemia Chełmińska, jako najstarszy obszar dawnego państwa krzyżackiego, posiada gęstą sieć zamków-klasztorów krzyżackich, będących dawniej strażnicami i siedzibami komturów. Komtur, będąc najwyższym reprezentantem państwa w okręgu (komturii), skupiał w swoich rękach całość władzy administracyjnej, gospodarczej, religijnej i sądowniczej w danej komturii.

Zamki krzyżackie to jeden z najciekawszych w Europie zespołów tak dobrze zachowanych obiektów obronnych z europejskiego średniowiecza.

Niektóre z nich zachowały się w ruinie, spośród których zdecydowanie wyróżniają się potężne ruiny zamku w Radzyniu Chełmińskim (57 km na północny-wschód od Torunia). Dawniej był jedynym, poza obiektami toruńskimi, zabytkiem klasy zerowej na terenie obecnego województwa. Zamek gotycki zbudowano w latach 1275-1310, jak większość krzyżackich warowni na planie kwadratu z czterema narożnymi wieżami, całość otaczały bardzo grube mury i głęboka fosa, co sprawiało, że był bardzo trudny do zdobycia. Nie skażony żadnymi późniejszymi przebudowami, był drugim co do wielkości po Malborku zamkiem w państwie krzyżackim do czasów częściowej rozbiórki w 1772 roku, wstrzymanej w 1837 roku. Obecnie ruiny zamku są jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Ziemi Chełmińskiej, udostępnione za opłatą wstępu cieszą się dużą frekwencją. 
 

 

Zamek toruński pełnił bardzo istotną rolę, ponieważ był położony przy samej granicy państwa krzyżackiego z Królestwem Polskim, a poza tym stał nad spławną rzeką. Tutaj od dawna znajdowała się przeprawa przez Wisłę (zlokalizowana przed obecną Bramą Mostową), którędy wiódł stary szlak na południe - na Śląsk, Węgry, do Westfalii, Saksonii, Krakowa, Lwowa. Była to jednocześnie najważniejsza droga prowadząca z Królestwa Polskiego do Prus (państwa krzyżackiego). Dlatego Toruń nazywany był bramą Prus lub bramą Pomorza.

Poza tym było to przecież największe i najbogatsze miasto państwa krzyżackiego, przynajmniej do czasu, gdy na pocz. XV w. rolę tę zaczął przejmować od Torunia Gdańsk (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności).

Toruński zamek był zatem bardzo ważnym strażnikiem tej krzyżackiej granicy państwowej.

Jednocześnie był jednym z najważniejszych domów konwentu w państwie krzyżackim, jako że od początku XIV w. komtur toruński zasiadał w radzie dostojników zakonu w Malborku.

 

Toruńscy komturzy zbierali informacje szpiegowskie, a ich meldunki kierowane do Malborka do dziś można znaleźć w archiwach. Kim byli toruńscy donosiciele? Przede wszystkim kupcami. Jedni byli informatorami nieświadomymi, inni szpiegowali z premedytacją, dzięki temu mogli liczyć na przykład na wartościowe kontrakty oferowane przez władze państwa zakonnego.

 

Jednak narastające od kilku dziesięcioleci niezadowolenie z władzy krzyżackiej było silne w Toruniu, a relacje między miastem a zamkiem zaczęły się psuć. Torunianie zdecydowali o wypowiedzeniu posłuszeństwa swym zwierzchnikom i oddaniu się pod panowanie króla polskiego (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko krzyżakom). W lutym 1454 r. mieszczanie zdobyli warownię szturmem, rozpoczynając tym samym polsko-krzyżacką wojnę trzynastoletnią (1454-1466), i wkrótce jego mury rozebrali, by nie dopuścić do powrotu Krzyżaków, ale jednocześnie również by uniknąć zajęcia warowni przez polskiego króla. Nie chciano tu żadnej władzy zwierzchniej, a już szczególnie śladów panowania zakonu nad dumnymi hanzeatyckimi mieszczanami. Toruń chciał być jak najbardziej niezależny niczym miejska republika. Udało się to, bo jeszcze w czasie trwania 13-letniej wojny król polski Kazimierz Jagiellończyk wydał Toruniowi przywileje i uprawnienia gwarantujące mu znaczną autonomię (zobacz: Przywileje kazimierzowskie dla Torunia).

 

Z toruńskiego zamku najlepiej zachowało się gdanisko, czyli wieża pełniąca funkcję obronną i ustępową. Niektórzy dziś uznają, że to z pogardy dla Krzyżaków, jednak w rzeczywistości mieszczanie pozostawili tę obronną wieżę, aby broniła dostępu do miasta od strony zburzonego zamku i zabezpieczała newralgiczne miejsce, w którym Struga Toruńska wypływa za mury miejskie i wpada do Wisły. Poza tym gdanisko zaczęło pełnić wtedy też funkcję magazynu prochu. A że proch jest łatwopalny to pewnego razu wybuchł i dokonał zniszczeń wieży w XVII w. Od tego czasu wyremontowana wieża jest niższa (zobacz: Ruiny zamku krzyżackiego).

 

Dzięki badaniom archeologicznym z początku lat 60. XX w. wiemy jakie było rozplanowanie toruńskiej warowni. Odkopane podziemia i mury zamku głównego ujawniły jego plan w kształcie podkowy / półelipsy, a więc zupełnie odmienny od wszystkich zamków krzyżackich, budowanych - później od toruńskiego - na planie kwadratu.

Wykopaliska wykazały, że na miejscu zamku znajdowała się wcześniej osada obronna. Po zajęciu terenu przez Krzyżaków zamek budowano z wykorzystaniem tego rozplanowania i pozostałości umocnień ziemnych. (zobacz: Zamek krzyżacki przed 1454 r.).

 

 

 

 

O wyjątkowości papowskiego zamku decyduje kamień jako podstawowy budulec (w przeciwieństwie do pozostałych - ceglanych zamków krzyżackich) oraz regularny czworoboczny kształt, będący z najwcześniejszym takim przykładem zamków krzyżackich.
Zamek powstał w końcu XIII w. (po 1280 r. kiedy to powołano komturię papowską) jako siedziba komturów krzyżackich w latach 1280-1410.
Na miejsce zamku wysokiego wybrano strategicznie położone wzniesienie na przesmyku między jeziorami, gdzie wiódł stary szlak komunikacyjny. W pierwszym etapie wymurowano kurtynowe ściany obwodowe z ryzalitowymi wieżyczkami narożnymi. Z czterech tych dawnych ścian do dziś zachowały się te od strony północnej, zachodniej oraz wschodniej, jak również wewnętrzne mury północnego skrzydła zamkowego.
► Więcej >>>

Zamek w Radzyniu Krzyżacy zbudowali w latach 1310-1330 na miejscu swoich wcześniejszych budowli, z których pierwszą budować rozpoczęto w 1234 r. Zaprojektowany został prawdopodobnie przez tego samego architekta, który zbudował wyjątkowe prezbiterium kościoła św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu.

 

Choć do dziś zachował się w ruinie, to jednak czytelne są cechy świadczące o jego unikatowości i monumentalności. Zamek ten był nie tylko jednym z najpotężniejszych w całym państwie krzyżackim, ale był wręcz modelowym rozwiązaniem krzyżackiego zamku konwentualnego. Swoją wysoką klasą artystyczną mógł konkurować nawet z pałacem wielkich mistrzów w Malborku.

Podziw wzbudza idealnie geometryczny rzut, jednolitość i harmonia elewacji oraz bogactwo dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej.

 

Kompleks zamkowy składał się z dwóch przedzamczy i zamku wysokiego. Wszystko to oblane było fosą nawadnianą przez pobliskie jezioro. Zamek wybudowany na planie kwadratu o wymiarach 52,8 x 52,1 m posiadał cztery narożne wieże lekko wysunięte poza lico murów. Dodatkowo po środku znajdowała się piąta najwyższa wieża, tzw. stołp.

Do dziś w najlepszym stanie zachowało sie skrzydło południowe, w którym mieściła się kaplica, z przejazdem bramnym.

 

Zamek murowany rozpoczęto budować ok. 1260 r. Według skąpych i niejednoznacznych przekazów historycznych zbudowano go na 'gruzach' wcześniejszych warowni: drewniano-ziemnej - wzniesionej przez Krzyżaków w latach 30. XIII wieku, którą z kolei rycerze zakonni wznieśli na starszym, zdobytym przez nich grodzie.

 

Po przyłączeniu Prus Królewskich do Królestwa Polskiego na mocy Aktu inkorporacji w 1454 r. zamek stał się siedzibą królewskiego starostwa bierzgłowskiego, które najpierw drogą zastawu, a od 1520 r. z nadania królewskiego (za zrzeczenie się pretensji Torunia do zamku i włości w Świeciu) było własnością Torunia i wchodziło w skład jego terytorium aż do 1840 r.

 

Zamek główny jest dwuskrzydłowy i posiada obszerny dziedziniec otoczony murem obwodowym z bramką z terakotowym figuralnym reliefem z 2. poł. XIII w. Płaskorzeźba ta jest wybitnym dziełem plastyki ceramicznej w Europie przełomu XIII i XIV w. Dzieło to jest najstarszą zachowaną płaskorzeźbą w tej części Polski. 

 

Zamek w Golubiu znany jest szeroko w Polsce i poza jej granicami przede wszystkim z organizowanych tu od wielu dziesięcioleci Międzynarodowych Wielkich Turniejów Rycerskich i innych imprez, które stanowią poważny walor, będący często podstawową dla turystów motywacją do przyjazdu.
Sam zamek golubski został zbudowany przez Krzyżaków w latach 1296-1310, a po II pokoju toruńskim w 1466 roku i włączeniu Prus Królewskich do Królestwa Polskiego był siedzibą starostów polskich. Jednym z nich była Anna Waza, siostra króla Zygmunta III Wazy, która swej rezydencji po przebudowie w latach 1616-1623 nadała piętno renesansowej architektury pałacowej. 

Zamek usytuowany jest na wysokiej krawędzi nad rzeką Drwęcą, która w średniowieczu była granicą między państwem krzyżakcim a Królestwem Polskim.

► Więcej >>>

 

 

Zamek krzyżacki w Świeciu, zwany też zamkiem toruńskim, został wzniesiony w 2. ćw. XIV w. Wprawdzie nie jest położony na Ziemi Chełmińskiej, ale tuż za jej granicą, tj. po przeciwnej, zachodniej stronie Wisły.

Powstał jako silna warownia południowych rubieży Pomorza Gdańskiego - regionu zagarniętego przez Krzyżaków w 1308 r. Dopiero po zawieszeniu broni między Polską a Zakonem w 1332 r. i koronacji Kazimierza Wielkiego (w 1333 r.) na króla Polski, wielki mistrz Dietrich von Altenburg w 1335 r. nakazał wzniesienie murowanych zamków w Świeciu i Gdańsku. Zaledwie kilka lat później, w zawartym w 1343 r. pokoju kaliskim król Kazimierz zrzekł się pretensji do Pomorza Gdańskiego. Spowodowało to przyspieszenie prac budowlanych, o czym świadczy źródło nazywające komtura Świecia (w latach 1344-1349) Günthera von Hohenstein inicjatorem budowy.

 

Zamek świecki różni się od większości innych zamków krzyżackich. Charakterystyczną jego cechą były cztery cylindryczne baszty w jego narożach, z których zachowała się jedna.

Wysunięte mocno poza oś murów umożliwiały prowadzenie skośnego ostrzału zbliżającego się wroga. Wieże tego typu, występujące już w zamkach krzyżowców budowanych w XII w. na Bliskim Wschodzie, rozpowszechniły się później w Europie Zachodniej. Do Świecia model taki trafił najpewniej z Nadrenii, skąd pochodzili obaj świeccy komturowie - Konrad von Bruningsheim i Günther von Hohenstein.

Budowa takiego zamku w Świeciu świadczy o jego znaczeniu obronnym, zwłaszcza wobec faktu nieufności Krzyżaków wobec wspomnianego zrzeczenia się króla polskiego Pomorza Gdańskiego. Region ten musiał więc być od południa solidnie zabiezpieczony.

 

W czasie polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej (1454-1466) zamek zmieniał kilkakrotnie właściciela. Zdobyty ostatecznie na Krzyżakach w 1461 r. był obsadzony przez załogę toruńską i stanowił własność miasta Torunia przez kolejne 59 lat, tj. do 1520 r., następnie stał się siedzibą starosty polskiego. Spalony i częściowo zniszczony przez Szwedów w 1655 r. popadł w ruinę i uległ znacznej rozbiórce w końcu XVIII w. i w latach 1825-43.

 

Pozostałe zamki krzyżackie Ziemi Chełmińskiej pozostają w formie trwałej ruiny:

Skromne szczątki zamków zachowały się w:

Nie zachowały się zamki w: