Zamek Bierzgłowski

 

Zamek krzyżacki bierzgłowski - położony w miejscowości Zamek Bierzgłowski - należy do typu wczesnych nieregularnych (tu na planie trapezu) zamków komturskich i jest jednym z ciekawszych zachowanych obiektów krzyżackiej architektury obronno-konwentualnej. Mimo wielu późniejszych, zwłaszcza XIX-wiecznych przebudów, zachowało się wiele oryginalnej substancji gotyckiej.

 

Zamek Bierzgłowski wzmiankowano po raz pierwszy w 1262 r. jako gród krzyżacki castrum Birgelow obroniony przez Krzyżaków przed najazdem Litwinów pod wodzą Trojanta. 
Zamek wzniesiono na miejscu wcześniejszego grodu zdobytego przez Krzyżaków w 1232 r. lub w 1236 r. (inni badacze twierdzą jednak, że nie jesteśmy w stanie jednoznacznie wskazać, czy przed przybyciem Krzyżaków w miejscu tym istniała warownia).
Drewniane obwarowania te zniszczone zostały w 1242 r. przez najazd plemion pruskich (Pomezan) i Pomorzan pod wodzą księcia pomorskiego Świętopełka. Później, w 1262 r. miał miejsce ww najazd Litwinów oblegających murowaną już warownię, której wznoszenie Krzyżacy rozpoczęli niedługo wcześniej.

Kolejny etap budowy rozpoczął się gdy w 1270 r. komturię bierzgłowską objął komtur krzyżacki Arnold Kropf. Komturia bierzgłowska była piątą najstarszą w państwie krzyżackim, po komturii w Toruniu, Starogrodzie, Grudziądzu i Radzyniu. Siedzibą komturii zamek był w latach 1270-1415. 

W latach 70. XIII w. podczas kolejnego powstania Prusów warownię próbowały zdobyć oddziały pruskiego plemienia Bartów pod wodzą Diwana (Divanusa). Wódz Bartów podczas oblężenia zamku został zabity strzałą z kuszy, przez komtura Arnolda Kropfa.

 

Pieczęć komturii bierzgłowskiej

 

Podczas zdobywania przez rycerstwo Ziemi Chełmińskiej w czasie polsko-krzyżackiej wilekiej wojny 1409-1411 w 1410 r. spłonęło przedzamcze zamkowe. W 1454 r. zamek opanowany przez oddział Związku Pruskiego i częściowo zniszczony z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka.
Po przyłączeniu do Królestwa Polskiego na mocy Aktu inkorporacji ziem pruskich w 1454 r. zamek stał się siedzibą starostwa bierzgłowskiego, które najpierw drogą zastawu, a od 1520 r. z nadania królewskiego (za zrzeczenie się pretensji Torunia do zamku i włości w Świeciu) było własnością Torunia i wchodziło w skład jego terytorium aż do 1840 r.
Zamek jednak upada po pożarach w latach 1522, 1580, 1590, częściowo odbudowany w 1730 r. spalił się ponownie w 1782 r. Przebudowany w duchu neogotyku w 1860 r. (skrzydło południowe z nadbudową piętra; rozbiórka kaplicy) i w 1911 r. po pożarze z 1908 r.; wtedy m.in. dawny kapitularz zmieniono na kaplicę.

Od 1933 r. z przerwą w czasach PRL (1950-1992) własność kurii biskupiej chełmińskiej, od 1992 r. toruńskiej. Obecnie działa tu Diecezjalne Centrum Kultury, a zamek można zwiedzać.

 

 

Zamek kamienno-ceglany położony jest na wysokiej krawędzi pradoliny Wisły, składa się z zamku głównego (wysokiego) założonego na planie nieregularnego pięcioboku otoczonego międzymurzem i fosą oraz prostokątnego przedzamcza. Bok zachodni i południowy tego pięciokąta tworzą dwa budynki (skrzydła) złączone pod kątem prostym, pozostałe boki stanowią mury obronne. W środku obwodu obszerny dziedziniec. Linię obwodu między bramą do przedzamcza i skrzyłem zachodnim tworzył pierwotnie budynek kaplicy zamkowej, rozebranej po połowie XIX w. Być może w kaplicy przechowywano relikwie św. Witalisa i św. Pankracego, które to komtur tutejszy Burchardt von Aschburg dokumentem z lutego 1368 r. przekazał do kościoła parafialnego w Hitzkirch w Alzacji.
Z okresu pierwszej fazy budowy zamku wysokiego pochodzi najpewniej kamienny obwód jego murów. Nadbudowana w wątku wendyjskim wyższa partia murów pochodzi prawdopodobnie z następnej fazy rozbudowy w 1305 r.

 

W murze obwodowym zamku wysokiego brama prowadząca z przedzamcza, w której terakotowy figuralny relief z 2. poł. XIII w. Jest to wybitne dzieło plastyki ceramicznej w Europie przełomu XIII i XIV w. Dzieło to jest najstarszą zachowaną płaskorzeźbą na terenie Prus Królewskich. Jej treść - nie rozszyfrowana pewnie - jest interpretowana jako scena wjazdu Chrystusa do Jerozolimy lub postać wielkiego mistrza krzyżackiego w towarzystwie rycerzy.
W środkowym polu jest rycerz konny z tarczą odobioną godłem wielkiego mistrza; po prawej: rycerz klęczący trzymający tarczę i miecz, po lewej:  rycerz stojący trzymający tarczę i lancę.

Przedzamcze jest na rzucie nieregularnego trapezu, otoczone murami i oddzielone od zamku wysokiego oraz otaczającego go terenu suchą fosą, a jedynie część zachodania ze względu na warunki terenowe nie posiada fosy. Pierwotne zabudowania gospodarcze ciągnęły się wzdłuż murów dziedzińca, tworząc obwód warowny, wzmocniony występującą przed lico muru obronnego wieżą bramną we wschodniej części.
 
W czasie badań archeologicznych w 2017 r. odkryto tu pozostałości grodu z czasów kultury łużyckiej (1400 - 300 lat p.n.e.). Zobacz tutaj.

 

W skrzydle zachodnim zamku wysokiego od czasu przebudowy w 1911 r. mieści się dziś kaplica w miejscu dawnego kapitularza zakonnego. Oryginalne są okna gotyckie od zachodu, zrekonstruowane skrzepienie krzyżowo-żebrowe.

 

We współczesnym ołtarzu projektu Wojciecha Durka (1888-1951) dominuje postać Matki Bożej wśród aniołów, trzymająca Dzieciątko Jezus. Poniżej cokół z płaskorzeźbionymi scenami: pośrodku św. Jerzego - patrona diecezji chełmińskiej oraz na ściankach bocznych cokołu postaci św. Stanisława i św. Wojciecha - patronów Polski.
Wokół tabernakulum cztery postaci symbolizujące cztery stany: 1) duchowieństwo, 2) rycerstwo (szlachtę), 3) mieszczaństwo, 4 ) chłopstwo.