Krzyżacy

Toruń zawdzięcza swoje powstanie i pierwsze dwa stulecia intensywnego rozwoju Krzyżakom - niemieckiemu zakonowi rycerskiemu.
To właśnie Krzyżacy fizycznie przybyli tu w 1228 r. i zaraz po przekroczeniu Wisły z Kujaw na Ziemię Chełmińską w 1231 r. założyli swój pierwszy warowny gród, a 2 lata później lokowali miasto i nadali mu nazwę Thorun. Była to ich pierwsza warownia skąd w następnych latach prowadzili podbój pogańskich plemion pruskich i tworzenie potężnego państwa krzyżackiego. Przez kilka kolejnych stuleci decydowało ono o obliczu tej części Europy.

Toruń to pierwsze miasto założone przez Krzyżaków na obecnych ziemiach polskich. Tutaj powstał też najstarszy ich zamek na Ziemi Chełmińskiej. Stąd rozpoczynał się podbój pogańskich Prusów i tworzenie potężnego państwa, prężnego i doskonale zorganizowanego pod względem prawnym i ekonomicznym. Wyrazem tego była m.in. potęga Torunia, miasta grającego w państwie krzyżackim czołową rolę polityczną, gospodarczą, a także kulturalną.

Na fotografii obok:

Banderia Prutenorum: Chorągiew wielkiego mistrza krzyżackiego większa.

Poznaj Toruń krzyżacki z przewodnikiem:

Wśród dzisiejszych Polaków panuje szczególnie czarny wizerunek Krzyżaków, utożsamianych z państwem niemieckim i niemieckim zagrożeniem, zwłaszcza przez pryzmat II wojny światowej i rozbiorów Polski w XVIII w.
Na taką mentalność złożyła się przede wszystkim powieść "Krzyżacy" Henryka Sienkiewicza oraz propaganda polska i wschodnioeuropejska-komunistyczna w okresie PRL, która przedstawiała powojenną Republikę Federalną Niemiec jako żądnych rewanżu za przegraną II wojnę nazistów spod znaku swastyki i czarnego krzyża. Obraz Krzyżaków kreowany w komunistycznym wydaniu nijak miał się do prawdy historycznej i służył jedynie mobilizacji społeczeństwa przeciw Niemcom oraz wskazywaniu, że to jedynie ZSRR i Układ Warszawski jest w stanie nas obronić przed rewanżystami z Niemiec Zachodnich. Stawiano w jednym rzędzie XV-wiecznego wielkiego mistrza krzyżackiego Urlicha von Jungingena, XVIII-wiecznego króla Prus Fryderyka II, XIX-wiecznego kanclerza Rzeszy Bismarcka, XX-wiecznego dyktatora nazistowskiego Hitlera i powojennego kanclerza RFN Adenauera co już było całkowitym nieporozumieniem i niezrozumieniem, bo tych żyjących w różnych epokach historycznych przywódców tak naprawdę niewiele - o ile nic - nie łączyło. Adenauer zdawał sobie sprawę, że odzyskanie tzw. Ziem Zabranych (dla Polski tzw. Odzyskanych) jest zwyczajnie niemożliwe, bo Bundeswehrze daleko było do Wermachtu i RFN drżał przed konwencjonalnymi wojskami Układu Warszawskiego, które były wówczas w Europie zwyczajnie silniejsze. Adenauer był niemieckim politykiem, który chciał by Niemcy odzyskały swe polityczne znaczenie i roszczenia terytorialne wobec Polski były przez niego instrumentalizowane. Niestety, w Polsce, w wyniku propagandy antykrzyżackiej i antyniemieckiej prawie nikt nie znał prawdziwej historii tego zakonu i jego stosunków ze średniowiecznym Królestwem Polskim czy księstwami mazowieckimi. A nie zawsze owe stosunki były tak złe, jak to przedstawiano.
Przeświadczenie, że zakon krzyżacki był wyjątkowo mroczną organizacją spotęgował swoim filmem Aleksander Ford, który komturów wielkiego mistrza wykreował niczym elitę SS, wkładając im w usta nawet quasi-nazistowskie pozdrowienie. Czy to jednak wina Krzyżaków, że mazowiecki książę Konrad zaprosił ich na pogranicze mazowiecko-pruskie, zupełnie sobie nie radząc sobie z pogańskimi Prusami? Krzyżacy otrzymwaszy Ziemię Chełmińską i zdobywszy kolejne pruskie terytoria stworzyli w tej niecywilizowanej krainie państwo niemające precedensu w historii średniowiecznej Europy, zbudowali niezliczone zamki, sprowadzili osadników, stworzyli nowoczesne prawo chełmińskie, i co ciekawe – na tych ziemiach nie było osławionej pańszczyzny, a kobiety miało prawo dziedziczenia.

Zobacz więcej:

Pierwsze wzmianki o Krzyżakach prowadzących szpital przy kościele Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie w Królestwie Jerozolimy (państwie - lennie papiestwa powstałym w 1099 roku w wyniku pierwszej krucjaty) pojawiają się w dokumentach w 1127 roku i mówią m.in. o ich podległości wobec Joannitów. Tymczasem Piotr z Dusburga, autor XIV-wiecznej kroniki zakonu podaje rok 1190 jako datę założenia zakonu. W 1198 roku został on przekształcony w zakon rycerski, a w roku następnym papież Innocenty III wziął pod swoją bezpośrednią opiekę "mistrza i braci szpitala, który zwie się niemieckim". Głównym jego zadaniem miała być opieka nad chorymi i pielgrzymami do Grobu Pańskiego w Jerozolimie oraz walka z tzw. niewiernymi w czasie wypraw krzyżowych. Na czele zakonu, podległego bezpośrednio papieżowi, stał wielki mistrz i kapituła, których siedzibą aż do 1291 roku była Akka w Palestynie, następnie do 1309 r. Wenecja, później (w latach 1309-1457) Malbork.

Statuty zakonu krzyżackiego (Deutschordensstatuten) - zbiór przepisów regulujących życie wewnętrzne, które zostały skodyfikowane w połowie XIII w. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu. Rękopis w języku niemieckim, francuskim i łacińskim, połowa XIV w. Pergamin. 15,5 x 11,5 cm. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra, pozostałości dwóch mosiężnych zapięć.

W Ziemi Świętej Krzyżacy nie odegrali znaczącej roli. Wobec naporu muzułmanów w Palestynie i w poszukiwaniu nowych terenów działania, dających szanse na utworzenie własnego państwa, wielki mistrz Herman von Salza rozpoczął starania o przeniesienie Zakonu do Europy, tym bardziej, że w krąg zainteresowań wypraw krzyżowych zaczęły wchodzić też pogańskie ludy nadbałtyckie (Prusowie, Litwinowie, Jaćwingowie, Łotysze, Kurowie, Liwowie, Estowie).

Herman von Salza (1165-1239) - zaufany współpracownik cesarza Fryderyka II,

wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1210-1239, twórca potęgi zakonu, 28 grudnia 1233 r. lub 1232 r. wydał akt lokacyjny (przywilej chełmiński) dla pierwszych miast krzyżackich: Torunia i Chełmna.

Obraz z 1823 r.

W 1211 roku król węgierski Andrzej II powołał Krzyżaków do obrony południowych granic Siedmiogrodu przed koczowniczymi Połowcami. Jednak gdy rycerze zakonni zaczęli prowadzić własną politykę i wyłamali się spod władzy królewskiej, a wielki mistrz oddał darowane ziemie w lenno papieżowi, Andrzej II w latach 1224-1225 usunął ich z Węgier, mimo gwałtownych protestów papiestwa.

Zaproszenie na polskie ziemie

Tymczasem na ziemiach południowo-wschodniego pobrzeża Bałtyku próbę ochrzczenia pogańskich Prusów i poddania ich swoim wpływom prowadzili książęta polscy. Prusowie to lud bałtycki, osiadły u schyłku starożytności i w średniowieczu na terenie krainy historycznej nazywanej Prusy, między dolną Wisłą i dolnym Niemnem, spokrewniony kulturowo i językowo z pogańskimi Litwinami i Łotyszami. Dzielili się na wiele plemion (Pomezanowie, Pogezanowie, Warmowie, Sambowie, Natangowie, Bartowie, Nadrowowie, Skalowowie, Jaćwingowie, Sasinowie).

W Ziemi Chełmińskiej (tj. w południowo-zachodnich krańcach opanowanych przez Prusów, między Wisłą, Drwęcą a Osą) powstał system strażnic w oparciu o główny gród w Radzyniu Chełmińskim (zdobytym w 1015 roku przez wojska Bolesława Chrobrego na Prusach), strzegący granicy i będący bazą dla misjonarzy polskich podejmujących próby chrystianizacji Prusów. Tą działalnością kierował arcybiskup gnieźnieński, Henryk Kietlicz, mianowany w 1210 roku legatem papieskim dla terenów pruskich.
Jednak już w 1215 roku papież Innocenty III utworzył biskupstwo misyjne dla Prus i nadał je niemieckiemu cystersowi Chrystianowi, któremu 23 grody i 100 wsi na Ziemi Chełmińskiej ofiarował w 1222 roku książę mazowiecki Konrad I. W 1217 roku papież Honoriusz III zobowiązał polskie wyprawy krzyżowe, aby bez zgody Chrystiana nie wkraczały na tereny pruskie. Wyprawy krzyżowe organizowane przez Chrystiana były jednak mało skuteczne, zwłaszcza w obliczu nasilających się w latach 20. XIII wieku najazdów pruskich na Ziemię Chełmińską. Dlatego już z 1225 roku pochodzą pierwsze wzmianki o rokowaniach na temat sprowadzenia na Ziemię Chełmińską właśnie wyganianych z Siedmiogrodu Krzyżaków. Sam pomysł ściągnięcia zakonu rycerskiego na pogranicze polsko-pruskie wyszedł prawdopodobnie od biskupa płockiego Güntera (wówczas Ziemia Chełmińska wchodziła w skład diecezji płockiej) oraz księcia wrocławskiego Henryka Brodatego. Informacje o tym pochodzą z tzw. złotej bulli wydanej przez cesarza Fryderyka II w 1226 roku w Rimini, która tworzyła podstawy prawne państwa krzyżackiego.

Powstanie państwa krzyżackiego

W 1228 roku w następstwie dłuższych pertraktacji Krzyżacy zostali wezwani przez Konrada I mazowieckiego do chrystianizacji i walki z Prusami. Nadanie przez Konrada w charakterze prywatno-prawnym Ziemi Chełmińskiej, zatwierdził cesarz Fryderyk II, przyznając im również te tereny, które zdobędą podczas walk z Prusami. W ten sposób Krzyżacy zdobyli prawną podstawę do utworzenia niezależnego państwa. Ostateczne układy trwały do początku 1230 roku, zakończone wydaną 18. stycznia 1230 roku bullą papieża Grzegorza IX.

W czerwcu 1230 r. w Kruszwicy książę potwierdził nadanie im Ziemi Chełmińskiej i jednocześnie zrzekł się wszelkich praw do krzyżackich podbojów w Prusach. Dokument ten (niezachowany obecnie) długo był uważany przez polskich historyków za fałszerstwo. Tymczasem Konrad w zamian za pozbycie się problemu dawał Krzyżakom to, co należało do Prusów. W ostatnich latach okazało się, że dokument jest jednak najprawdopodobniej autentyczny.

Krzyżacy w liczbie 7 rycerzy z Hermanem Balk na czele przybyli wiosną 1230 roku do Ziemi Chełmińskiej. Początkowo jednak osiedlili się w nadanej im lewobrzeżnej Nieszawie (dziś Mała Nieszawka), a w 1231 roku przeprawili się na prawy brzeg Wisły i założyli wokół okazałego dębu swój pierwszy gród-warownię - Toruń (dziś w okolicy wsi Stary Toruń). Już 28. grudnia 1233 r. lub 1232 r. (zobacz: Kiedy założono Toruń?) założyli miasto o tej samej nazwie, nadając prawa miejskie (prawo chełmińskie).

Hermann Balk, mistrz krajowy na Prusy i Słowiańszczyznę
portret ufundowany przez Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego w 1731 r.
zaginiony w czasie II wojny światowej

Dlaczego Krzyżacy właśnie w tym miejscu zdecydowali się na lokację miasta?
Nie ulega wątpliwości, że decydujący wpływ wywarło nadwiślańskie położenie na pograniczu żyznych ziem kujawskich i Ziemi Chełmińskiej. Tędy już wcześniej prowadziła przeprawa przez rzekę na starym szlaku z Kujaw i Śląska. Tym szlakiem zapewne już od VII wieku przybysze z Kujaw i Wielkopolski zasiedlali dziewicze tereny Ziemi Chełmińskiej, tędy wędrowali kupcy nad południowo-wschodni Bałtyk po bursztyn, z tego szlaku korzystały też na początku XIII wieku wspomniane wyżej polskie wyprawy krzyżowe do Prus.

► Czytaj dalej tutaj

Upadek państwa krzyżackiego

Dalsze wojny z Polską (1414-1421 i 1431-1435) doprowadziły do zubożenia ludności państwa zakonnego i konfliktu z dynamicznie rozwijającymi się miastami (Toruń, Gdańsk, Elbląg) oraz rycerstwem, mającym mniejsze uprawnienia od szlachty polskiej. Już w 1408 r. na zjeździe w Malborku miasta i rycerstwo pruskie po raz pierwszy wystąpiły ze skargami na nadużycia urzędników zakonnych, dot. spraw handlu i rzemiosła oraz wymiaru sprawiedliwości.
W 1397 roku rycerstwo Ziemi Chełmińskiej założyło Towarzystwo Jaszczurcze, a w 1440 roku przedstawiciele rycerstwa i miast pruskich zawiązali Związek Pruski, których celem była obrona przed krzyżackim bezprawiem. W 1454 roku zdobyciem zamku krzyżackiego w Toruniu rozpoczęło się powstanie zbrojne i członkowie Związku poddali całość ziem pruskich (Prusy Królewskie) królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi, który wydał akt inkorporacyjny Prus do Polski.

► Czytaj dalej tutaj

Powrót do:

Odkrywamy Toruń

następny