Krzyżacy

Toruń zawdzięcza swoje powstanie i pierwsze dwa stulecia intensywnego rozwoju Krzyżakom - niemieckiemu zakonowi rycerskiemu.
To właśnie Krzyżacy fizycznie przybyli tu w 1228 r. i zaraz po przekroczeniu Wisły z Kujaw na Ziemię Chełmińską w 1231 r. założyli swój pierwszy warowny gród, a 2 lata później lokowali miasto i nadali mu nazwę Thorun. Była to ich pierwsza warownia skąd w następnych latach prowadzili podbój pogańskich plemion pruskich i tworzenie potężnego państwa krzyżackiego. Przez kilka kolejnych stuleci decydowało ono o obliczu tej części Europy.

Toruń to pierwsze miasto założone przez Krzyżaków na obecnych ziemiach polskich. Tutaj powstał też najstarszy ich zamek na Ziemi Chełmińskiej. Stąd rozpoczynał się podbój pogańskich Prusów i tworzenie potężnego państwa, prężnego i doskonale zorganizowanego pod względem prawnym i ekonomicznym. Wyrazem tego była m.in. potęga Torunia, miasta grającego w państwie krzyżackim czołową rolę polityczną, gospodarczą, a także kulturalną.

Na fotografii obok:

Banderia Prutenorum: Chorągiew wielkiego mistrza krzyżackiego większa.

Poznaj Toruń krzyżacki z przewodnikiem:

Zobacz więcej:

Pierwsze wzmianki o Krzyżakach prowadzących szpital przy kościele Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie w Królestwie Jerozolimy (państwie - lennie papiestwa powstałym w 1099 roku w wyniku pierwszej krucjaty) pojawiają się w dokumentach w 1127 roku i mówią m.in. o ich podległości wobec Joannitów. Tymczasem Piotr z Dusburga, autor XIV-wiecznej kroniki zakonu podaje rok 1190 jako datę założenia zakonu. W 1198 roku został on przekształcony w zakon rycerski, a w roku następnym papież Innocenty III wziął pod swoją bezpośrednią opiekę "mistrza i braci szpitala, który zwie się niemieckim". Głównym jego zadaniem miała być opieka nad chorymi i pielgrzymami do Grobu Pańskiego w Jerozolimie oraz walka z tzw. niewiernymi w czasie wypraw krzyżowych. Na czele zakonu, podległego bezpośrednio papieżowi, stał wielki mistrz i kapituła, których siedzibą aż do 1291 roku była Akka w Palestynie, następnie do 1309 r. Wenecja, później (w latach 1309-1457) Malbork.

Statuty zakonu krzyżackiego (Deutschordensstatuten) - zbiór przepisów regulujących życie wewnętrzne, które zostały skodyfikowane w połowie XIII w. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu. Rękopis w języku niemieckim, francuskim i łacińskim, połowa XIV w. Pergamin. 15,5 x 11,5 cm. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra, pozostałości dwóch mosiężnych zapięć.

W Ziemi Świętej Krzyżacy nie odegrali znaczącej roli. Wobec naporu muzułmanów w Palestynie i w poszukiwaniu nowych terenów działania, dających szanse na utworzenie własnego państwa, wielki mistrz Herman von Salza rozpoczął starania o przeniesienie Zakonu do Europy, tym bardziej, że w krąg zainteresowań wypraw krzyżowych zaczęły wchodzić też pogańskie ludy nadbałtyckie (Prusowie, Litwinowie, Jaćwingowie, Łotysze, Kurowie, Liwowie, Estowie).

Herman von Salza (1165-1239) - zaufany współpracownik cesarza Fryderyka II,

wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1210-1239, twórca potęgi zakonu, 28 grudnia 1233 r. lub 1232 r. wydał akt lokacyjny (przywilej chełmiński) dla pierwszych miast krzyżackich: Torunia i Chełmna.

Obraz z 1823 r.

W 1211 roku król węgierski Andrzej II powołał Krzyżaków do obrony południowych granic Siedmiogrodu przed koczowniczymi Połowcami. Jednak gdy rycerze zakonni zaczęli prowadzić własną politykę i wyłamali się spod władzy królewskiej, a wielki mistrz oddał darowane ziemie w lenno papieżowi, Andrzej II w latach 1224-1225 usunął ich z Węgier, mimo gwałtownych protestów papiestwa.

Zaproszenie na polskie ziemie

Tymczasem na ziemiach południowo-wschodniego pobrzeża Bałtyku próbę ochrzczenia pogańskich Prusów i poddania ich swoim wpływom prowadzili książęta polscy. Prusowie to lud bałtycki, osiadły u schyłku starożytności i w średniowieczu na terenie krainy historycznej nazywanej Prusy, między dolną Wisłą i dolnym Niemnem, spokrewniony kulturowo i językowo z pogańskimi Litwinami i Łotyszami. Dzielili się na wiele plemion (Pomezanowie, Pogezanowie, Warmowie, Sambowie, Natangowie, Bartowie, Nadrowowie, Skalowowie, Jaćwingowie, Sasinowie).

W Ziemi Chełmińskiej (tj. w południowo-zachodnich krańcach opanowanych przez Prusów, między Wisłą, Drwęcą a Osą) powstał system strażnic w oparciu o główny gród w Radzyniu Chełmińskim (zdobytym w 1015 roku przez wojska Bolesława Chrobrego na Prusach), strzegący granicy i będący bazą dla misjonarzy polskich podejmujących próby chrystianizacji Prusów. Tą działalnością kierował arcybiskup gnieźnieński, Henryk Kietlicz, mianowany w 1210 roku legatem papieskim dla terenów pruskich.
Jednak już w 1215 roku papież Innocenty III utworzył biskupstwo misyjne dla Prus i nadał je niemieckiemu cystersowi Chrystianowi, któremu 23 grody i 100 wsi na Ziemi Chełmińskiej ofiarował w 1222 roku książę mazowiecki Konrad I. W 1217 roku papież Honoriusz III zobowiązał polskie wyprawy krzyżowe, aby bez zgody Chrystiana nie wkraczały na tereny pruskie. Wyprawy krzyżowe organizowane przez Chrystiana były jednak mało skuteczne, zwłaszcza w obliczu nasilających się w latach 20. XIII wieku najazdów pruskich na Ziemię Chełmińską. Dlatego już z 1225 roku pochodzą pierwsze wzmianki o rokowaniach na temat sprowadzenia na Ziemię Chełmińską właśnie wyganianych z Siedmiogrodu Krzyżaków. Sam pomysł ściągnięcia zakonu rycerskiego na pogranicze polsko-pruskie wyszedł prawdopodobnie od biskupa płockiego Güntera (wówczas Ziemia Chełmińska wchodziła w skład diecezji płockiej) oraz księcia wrocławskiego Henryka Brodatego. Informacje o tym pochodzą z tzw. złotej bulli wydanej przez cesarza Fryderyka II w 1226 roku w Rimini, która tworzyła podstawy prawne państwa krzyżackiego.

Powstanie państwa krzyżackiego

W 1228 roku w następstwie dłuższych pertraktacji Krzyżacy zostali wezwani przez Konrada I mazowieckiego do chrystianizacji i walki z Prusami. Nadanie przez Konrada w charakterze prywatno-prawnym Ziemi Chełmińskiej, zatwierdził cesarz Fryderyk II, przyznając im również te tereny, które zdobędą podczas walk z Prusami. W ten sposób Krzyżacy zdobyli prawną podstawę do utworzenia niezależnego państwa. Ostateczne układy trwały do początku 1230 roku, zakończone wydaną 18. stycznia 1230 roku bullą papieża Grzegorza IX.

W czerwcu 1230 r. w Kruszwicy książę potwierdził nadanie im Ziemi Chełmińskiej i jednocześnie zrzekł się wszelkich praw do krzyżackich podbojów w Prusach. Dokument ten (niezachowany obecnie) długo był uważany przez polskich historyków za fałszerstwo. Tymczasem Konrad w zamian za pozbycie się problemu dawał Krzyżakom to, co należało do Prusów. W ostatnich latach okazało się, że dokument jest jednak najprawdopodobniej autentyczny.

Krzyżacy w liczbie 7 rycerzy z Hermanem Balk na czele przybyli wiosną 1230 roku do Ziemi Chełmińskiej. Początkowo jednak osiedlili się w nadanej im lewobrzeżnej Nieszawie (dziś Mała Nieszawka), a w 1231 roku przeprawili się na prawy brzeg Wisły i założyli wokół okazałego dębu swój pierwszy gród-warownię - Toruń (dziś w okolicy wsi Stary Toruń). Już 28. grudnia 1233 r. lub 1232 r. (zobacz: Kiedy założono Toruń?) założyli miasto o tej samej nazwie, nadając prawa miejskie (prawo chełmińskie).

Hermann Balk, mistrz krajowy na Prusy i Słowiańszczyznę
portret ufundowany przez Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego w 1731 r.
zaginiony w czasie II wojny światowej

Dlaczego Krzyżacy właśnie w tym miejscu zdecydowali się na lokację miasta?
Nie ulega wątpliwości, że decydujący wpływ wywarło nadwiślańskie położenie na pograniczu żyznych ziem kujawskich i Ziemi Chełmińskiej. Tędy już wcześniej prowadziła przeprawa przez rzekę na starym szlaku z Kujaw i Śląska. Tym szlakiem zapewne już od VII wieku przybysze z Kujaw i Wielkopolski zasiedlali dziewicze tereny Ziemi Chełmińskiej, tędy wędrowali kupcy nad południowo-wschodni Bałtyk po bursztyn, z tego szlaku korzystały też na początku XIII wieku wspomniane wyżej polskie wyprawy krzyżowe do Prus.

► Czytaj dalej tutaj

Upadek państwa krzyżackiego

Dalsze wojny z Polską (1414-1421 i 1431-1435) doprowadziły do zubożenia ludności państwa zakonnego i konfliktu z dynamicznie rozwijającymi się miastami (Toruń, Gdańsk, Elbląg) oraz rycerstwem, mającym mniejsze uprawnienia od szlachty polskiej. Już w 1408 r. na zjeździe w Malborku miasta i rycerstwo pruskie po raz pierwszy wystąpiły ze skargami na nadużycia urzędników zakonnych, dot. spraw handlu i rzemiosła oraz wymiaru sprawiedliwości.
W 1397 roku rycerstwo Ziemi Chełmińskiej założyło Towarzystwo Jaszczurcze, a w 1440 roku przedstawiciele rycerstwa i miast pruskich zawiązali Związek Pruski, których celem była obrona przed krzyżackim bezprawiem. W 1454 roku zdobyciem zamku krzyżackiego w Toruniu rozpoczęło się powstanie zbrojne i członkowie Związku poddali całość ziem pruskich (Prusy Królewskie) królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi, który wydał akt inkorporacyjny Prus do Polski.

► Czytaj dalej tutaj

Powrót do:

Odkrywamy Toruń

następny