Lipienek

 

Niewielka miejscowość o długiej tradycji historycznej, w której znajdują się ruiny zamku krzyżackiego. Z zamku zachowane resztki murów kamienno-ceglanych oraz częściowo piwnice. Obiekt zaniedbany, zarośnięty wysoką zielenią.

Gród w Lipienku istniał już w XI w. na półwyspie jeziora (ob. jez. Zamkowe); po objęciu Ziemi Chełmińskiej przez Krzyżaków zbudowali oni na tym miejscu swoją siedzibę, jednak została ona zburzona przez Jaćwingów pod wodzą Skumanda w czasie powstania plemion pruskich przeciw Krzyżakom w 1263 r.

 

Obecnie z dawnego zamku zachowały się nikłe pozostałości zamku głównego z piwnicami, a teren jest gęsto porośnięty dziką roślinnością i zaśmiecony.

 

 

Był to jeden z kilku najstarszych zamków krzyżackich.

Zamek krzyżacki w Lipienku wzmiankowano w 1277 r. (kiedy to Skumand, wódz Jaćwingów zdobył go i spalił) i 1291 r., początkowo była to warownia zapewne o umocnieniach drewniano-ziemnych. W 1. ćw. XIV w. lub w końcu XIII w. wzniesiono go w cegle, budowę ukończono przed 1330 r. W 1374 r. jest wzmianka o trzech działach znajdujących się na tutejszym zamku; jest to pierwsza informacja o artylerii na obecnych ziemiach Polski.

W latach 1325-1453 zamek był siedzibą wójta krzyżackiego, podległego bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku. Wójtowie lipieneccy zajmowali czołowe i wyjątkowe pozycje wśród urzędników krzyżackich w Ziemi Chełmińskiej.

W 1410 r. zajęty częściowo przez Polaków.

W 1411 r. do zamku został zaproszony przez ówczesnego wójta Heinricha Holda przywódca Towarzystwa Jaszczurczego Mikołaj z Ryńska. Podczas uczty został podstępnie uwięziony i dostarczony do zamku w Grudziądzu, gdzie po kilku dniach bez sądu został ścięty na rynku. W za­mian za ułatwienie schwytania Mikołaja wójt Heinrich Hold szybko awansował zostając w tym samym roku komturem w Radzyniu Chełmińskim, a później w latach 1413-14 komturem w Toruniu.

 

Zamek położony był na półwyspie jeziora Kornatowskiego dziś już w znacznej mierze wysuszonego i o mniejszej powierzchni. Składał się z dwóch części: przedzamcza - znajdowały się tu budynki gospodarcze dużych rozmiarów stodoły, obory, kuźnie, browar i gorzelnia to wszystko otoczone było murem oporowym.

Drugą częścią był zamek główny otoczony murem. Budynek zamkowy zbudowany był z kamieni i cegieł, jego długość wynosiła 39 metrów, szerokość 38 metrów, a wysokość 12 metrów. W północno - wschodnim narożniku była ośmioboczna baszta o wysokości 23 metrów, w środku znajdował się dziedziniec, otoczony od południa i zachodu murowanymi, dwukondygnacyjnymi krużgankami.

Zamek w Lipienku wg Bogusza Wasika na podstawie dziś już nieaktualnego planu wg Conrada Steinbrechta

 

W 1454 r. zamek opanowany został przez oddziały antykrzyżackiego Związku Pruskiego. W czasie polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej został częściowo zniszczony. Od II pokoju toruńskiego w 1466 r. stanowił własność króla polskiego, jako siedziba starostów niegrodowych (którymi m.in. w latach 1530-1649 byli Kostkowie). Zamek odbudowany został przez Kostków przed 1565 r. Jeszcze w 1765 r. był zamieszkany, ale mury były już częściowo zburzone.

Po I rozbiorze Polski w 1772 r. rozbierany na materiał budowlany do końca XIX w., bezprawna rozbiórka murów miała miejsce w 1966 r.

 

 

W 1992 r. prowadzono niewielkie sondażowe badania archeologiczne na terenie zamkowym w Lipienku, które jednak nie dostarczyły żadnych informacji o stratygrafii z powodu zalegającej tam grubej warstwy gruzu; natomiast w sondażach na przedzamczu natrafiono na nawarstwienia wiązane z wczesnośredniowiecznym poziomem osadniczym, wydatowanym na podstawie fragmentów ceramiki na 4. ćwierć XI w. i przełom XI i XII w.
Dopiero kolejne badania z 2018 r., zarówno geofizyczne, jak i wykopaliskowe pozwoliły na uzyskanie pełniejszej wiedzy o zamku, która do tej pory wynikała z prac badaczy niemieckich z okresu zaborów (Johannesa Heise - konserwatora zabytków prowincji Prusy Zachodnie w latach 1892-1899 oraz Conrada Steinbrechta - architekta i konserwatora zabytków). Badania te prowadzony były przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. W ich wyniku poznano precyzyjny rzut zamku, weryfikujący dotychczas "obowiązujące" plany z końca XIX w. Odnaleziono pojedyncze fragmenty ceramiki kultury łużyckiej (ok. 1350/1300 lat p.n.e. do około 500/400 lat p.n.e.) oraz ślady bytności człowieka od ok. IX-X w. Wiele znalezisk pochodzi z okresu od XI w. do pocz. XIII w., co wskazuje na intensywność osadnictwa poprzedzającego budowę zamku.

Znaleziono też liczne artefakty z różnych okresów, np. dwa fragmenty malowanego szkła okiennego oraz fragmenty barwnych kafli piecowych, świadczących o wystroju wnętrz zamkowych w okresie nowożytnym; odkryto ponadto monetę króla szwedzkiego Gustawa Adolfa (1611-1632). Poniżej zalegały poziomy nowożytne parchamu o miąższości około 0,4-0,5 m. w których odkryto m.in. ostrogę (nowożytną), a także krzyżacką monetę, głębiej: fragmenty ceramiki naczyniowej pochodzące z XI w., z przełomu XII/XIII i 2. poł. XIII w. oraz późnośredniowiecznych, datowanych na 2. poł. XIII - 1. poł. XIV w.

 

 

 

 

 

W niedalekiej odległości od pozostałości zamku, na skraju zamkowego przedzamcza, znajduje się skromny dwór klasycystyczny, wzniesiony w 2. poł. XIX w. na piwnicach być może z XVIII w., częściowo przebudowany na przełomie XIX i XX w.

Obok dworu zachował się park z połowy XIX w. z okazami wiązu górskiego i sosny wejmutki.