Wielka i Mała Nieszawka

Lokalizacja
powiat toruński, gmina Wielka Nieszawka
9 km na płd.-zach. od centrum Torunia
 
Wielka Nieszawka oraz sąsiednia Mała Nieszawka tworzą niemal jednolitą osadę wiejską, stanowiącą obecnie dość znaczne toruńskie osiedle podmiejskie typu urban sprawl.
 
Gród w Nieszawce (wtedy zwanej Nisseoueca (Nieszawa)) istniał na pocz. XIII w. W styczniu 1230 r. wraz z wąskim pasem terytorium (gdzie leżały jeszcze cztery inne wsie: Stawki, Rudak, Kozibór, Piaski) między osadą Brzoza na wschodzie a ujściem Zielonej Strugi (Wierdzelewy) na zachodzie na lewym (kujawskim) brzegu Wisły, gród ten został przekazany przez księcia mazowieckiego Konrada zakonowi krzyżackiemu
W tymże roku Krzyżacy rozpoczęli w Nieszawie (obecnie Mała Nieszawka, ul. Wałowa 7) budowę swej drewniano-ziemnej warowni. W 1251 r. stała się ona siedzibą komturii nieszawskiej - obejmującej owy teren na lewym brzegu Wisły, w skład którego wchodziło m.in. sześć kęp wiślanych oraz wsie Murzynno i Orłowo w okolicach Inowrocławia
W 1269 r. Polacy zniszczyli tę warownię w Nieszawie (Małej Nieszawce). Na pocz. XIV w. Krzyżacy rozpoczęli tu budowę zamku murowanego z bramą wjazdową od północy, który zawierał przedzamcze z młynem, piekarnią, browarem, wozownią oraz łaźnię. Zamek zbudowany na rzucie kwadratu o boku ok. 35 metrów posiadał fosę i most zwodzony.
W czasie wielkiej wojny polsko-krzyżackiej (1409-1411) król Władysław Jagiełło zdobył krzyżacki zamek nieszawski, ale na mocy postanowień pierwszego pokoju toruńskiego w 1411 r. zwrócił go Krzyżakom.
Ostatecznie na mocy postanowień pokoju melneńskiego z 1422 r. Krzyżacy zwrócili Polsce teren na lewym brzegu Wisły w okolicach Nieszawy, oraz na mocy tychże postanowień pokojowych rozebrali zamek nieszawski, w ten sposób, że w 1424 r. pozostały z niego tylko piwnice.
W tym samym czasie - po 1424 r. król polski na odzyskanym terenie, w odległości ok. 4,5 km na wschód od rozebranego zamku krzyżackiego w Nieszawie rozpoczął budowę polskiego zamku o nazwie Dybów, przy którym lokował nowe miasto - Nieszawę (dziś znajduje się w granicach Torunia).
 
Na początku XVII wieku do Wielkiej Nieszawki (i okolicznych terenów nadwiślańskich po obu brzegach Wisły) przybyli osadnicy z Holandii i Fryzji. Byli to głównie menonici, ale i protestanci. Dzięki nim dziś Wielka Nieszawka posiada wyjątkowy układ zabudowy w formie dwurzędówki bagiennej. Taki układ charakteryzuje się tym, że zagrody stoją rzędem wzdłuż drogi, a pola w formie pasów ułożone są prostopadle do niej, oddzielone od siebie rowami odwadniającymi. Obecnie najstarsze zachowane zabudowania pochodzą z przełomu XIX i XX wieku, są to drewniane i murowane budynki. Mennonici opuścili te tereny w 1945 r.
 

Interesujące miejsca w Wielkiej i Małej Nieszawce

 

Pozostałości zamku krzyżackiego

(Mała Nieszawka, ul. Wałowa 7)
Zamek w Małej Nieszawce Krzyżacy wznieśli w pocz. XIV w. na miejscu swojej wcześniejszej warowni drewnianej z 1230 r. W skład zespołu obronnego wchodził zamek właściwy oraz usytuowane od północy podzamcze z młynem, piekarnią, browarem, łaźnią i wozownią. Zamek właściwy zbudowano na rzucie kwadratu o boku ok. 35 metrów. Otoczony był on prostokątnym murem oraz fosą o szerokości 19 m i głębokości 5,5 metra. Wewnętrzna zabudowa składała się z czterech skrzydeł skupionych wokół brukowanego dziedzińca. Największe z nich położone było od południa, po przeciwnej stronie wjazdu. Stanowił je podpiwniczony budynek, w dolnej kondygnacji sklepiony, który według źródeł mieścił zakonne dormitorium. Sklepiona piwnica - znajdująca się również pod północną częścią gospodarczego skrzydła wschodniego - wyposażona była ona w piec typu hypokaustum, służący do ogrzewania górnych pomieszczeń. Niepodpiwniczone skrzydło zachodnie na parterze mieściło zapewne kuchnię. Ostatnie, północne skrzydło nie zajmowało pełnej kurtyny murów obwodowych - sięgało od zachodniego ich narożnika do budynku bramnego, w którym na piętrze ulokowano mieszkanie komtura, a na parterze izbę dla straży.
Wjazd do zamku prowadził przez most i szyję międzymurza do wspomnianej bramy, a następnie na dziedziniec, gdzie w północno-wschodnim narożniku znajdowała się ocembrowana drewniana studnia.
Był to pierwszy zamek krzyżacki na ziemiach polskich. Został rozebrany przez Krzyżaków w 1424 r. Z zamku  zachowały się jedynie pozostałości fundamentów z odsłoniętymi przez archeologów pozostałościami piwnic, oraz resztki po sztucznie wydrążonym dwuczęściowym stawie (do napełniania fosy), z groblą do spuszczania wody do Wisły.
 

Kościół, dawny mennonicki

(Mała Nieszawka, ul. Toruńska 184)
W Małej Nieszawce stoi zachowany do dziś ponad stuletni kościół pomennonicki. Jest to jedyny drewniany obiekt sakralny związany z mennonitami w województwie kujawsko-pomorskim.
W 1778 roku powstała tu kaplica, która służyła za dom modlitwy równocześnie menonitom i luteranom. Identyczna sytuacja zaistniała po wystawieniu przez menonitów w miejscu kaplicy zachowanego kościoła w 1890 roku. 1 sierpnia 1945 r., po opuszczeniu dawnych wyznawców, kościół został adaptowany rzez katolików na kaplicę i przystosowany do sprawowania liturgii katolickiej, co trwa do dziś.
Jest to kościół orientowany. Zbudowany z drewna, o konstrukcji zrębowej i osadzony na kamiennej podmurówce. Wzniesiono go na rzucie prostokąta z trójbocznie zamkniętą sygnaturką wtopioną w korpus przy ścianie zachodniej, do której przylegała mała, prostokątna kruchta wejściowa. Elewacje boczne kościoła trójosiowe, z prostokątnymi oknami, ze stolarką o charakterze mieszkaniowym. Narożniki trójbocznego zamknięcia kościoła przykryte dekoracyjnymi listwami imitującymi kanelowane pilastry. Kruchta wejściowa zwieńczona trójkątnymi szczytami z drewnianą, wycinaną, ażurową dekoracją. Korpus kryty dwuspadowym dachem, a sygnaturka daszkiem ostrosłupowym zwieńczonym chorągiewką z datą "1890" wykonaną z blachy. Wnętrze kościoła kryte stropem belkowym, podłoga z desek. 
Pierwszy poświadczony źródłowo budynek domu modlitwy wyświęcony został 11 sierpnia 1778 r., uległ on spaleniu wskutek uderzenia pioruna 11 czerwca 1889 r. Obecny stoi na jego miejscu.
Niedzielne nabożeństwo składało się z kazania i modlitw. W miesiącach wiosennych i letnich (najczęściej w Niedzielę Palmową) odbywały się chrzty, poprzez zanurzenie w strumieniu. Zwykłe nabożeństwa prowadził przeważnie nauczyciel, sakramentów udzielał starszy Ohm. Podczas liturgii słowa nie zakładano specjalnych szat, ubiór był zwykły, jedynie odświętny.
 

Dawny cmentarz menonicki

(Wielka Nieszawka, ul. Mennonitów 14)
Cmentarz, a właściwie pozostałości po nim, leży w północnej części wsi Wielka Nieszawka, na niewielkim wzniesieniu, na terenie Olenderskiego Parku Etnograficznego. Teren cmentarza w obecnych zarysach stanowi niewielki pagórek na równinnym obszarze dawnego rozlewiska Wisły, wznoszący się ponad otaczający go teren na maksymalną wysokość od 3,68 do 4,51 m. Całkowita powierzchnia cmentarza w dzisiejszym zarysie przestrzennym wynosi 3841 m2. Trudno określić jego pierwotne granice, gdyż brakuje ogrodzenia.
Cmentarz założono w XVII wieku na surowym korzeniu.
Nieduży cmentarz nieszawski był co jakiś czas przekopywany. Czynny był do roku 1945; od tego czasu aż do 2015 r. popadał w degradację. Wiele tumb zostało przemieszczonych i przez to nie znajdują się w miejscu pochówku. Niewiele też zachowało się z metalowych ogrodzeń wokół grobów. To, co dzisiaj po nim pozostało, należy odnosić do ostatniej ćwierci XIX wieku. Wówczas przeprowadzono ostatnią regulację. Współcześnie rozplanowanie jego zostało całkowicie zatarte. Nie ma śladu po istniejących jeszcze w 1978 roku fragmentach muru. Również w tymże roku istniały pozostałości ceglanej kaplicy z kryptą.
W okresie lipiec-wrzesień 2015 r. przeprowadzono na cmentarzu prace porządkowo-konserwatorskie. Usunięto większość dzikich krzewów i drzew oraz zdjęto wierzchnią warstwę ziemi. Dzięki temu odkryto kilka całych i wiele luźnych fragmentów tumb i stelli grobowych, krzyży, tablic i ogrodzeń oraz uchwycono rozplanowanie cmentarza. Odsłonięte nagrobki postawiono i oczyszczono, a ich luźne fragmenty złożono w całość. Wytyczono główne aleje, a obszar cmentarza uporządkowano. 
Na nielicznych ocalałych nagrobkach widać motywy ikonograficzne, wykonane reliefem wypukłym lub wklęsłym, umieszczone w dolnej części nagrobka lub w jego zwieńczeniu, na przednich ścianach stell bądź na tablicy inskrypcyjnej. 
Motywy ikonograficzne związane są z symboliką śmierci i życia pozagrobowego. Najczęstszym ornamentem jest wić roślinna. Do najpopularniejszych należą też gałązki palm (symbol zwycięstwa nad śmiercią), wieniec laurowy (symbol wiecznego wypoczynku i sławy), liście dębu, oliwki, bluszcz, róże, a także wyobrażenia aniołków. Motyw liścia palmy z krzyżem symbolizuje zbawienie i zmartwychwstanie. Ten motyw można spotkać na obu dłuższych bokach tumb. Wyobrażenia aniołków - opiekunów dusz znajdują się na krótszych bokach tumb. Na ogrodzeniach grobów z metalowych, kutych prętów zawieszone byty odlewane metalowe tablice inskrypcyjne z umieszczonymi u góry tablicy postaciami aniołków. 
 

Olenderski Park Etnograficzny

Otwarty w maju 2018 r. Olenderski Park Etnograficzny jest pierwszym i jedynym jak do tej pory muzeum na wolnym powietrzu poświęconym budownictwu kolonizacyjnemu związanemu z osadnictwem olenderskim. 
► Więcej >>>
  • drukuj
  • poleć artykuł
Komentarze użytkowników (0)
Brak komentarzy. Bądź pierwszy - dodaj swój komentarz
Dodaj swój komentarz:


pozostało znaków:   napisałeś znaków:

Kontakt

tel. 56 621 02 32
biuro@toruntour.pl
formularz kontaktowy
 
 
   
Właścicielem i operatorem Toruńskiego Portalu Turystycznego funkcjonującego pod domeną toruntour.pl jest Toruński Serwis Turystyczny, Toruń, ul. Rabiańska 3 (mapa), tel. 66 00 61 352, NIP: 8791221083.
Materiały zawarte w Toruńskim Portalu Turystycznym www.toruntour.pl należą do ich autorów lub właściciela serwisu i są objęte prawami autorskimi od momentu powstania Portalu w 2015 r. Wszelkie wykorzystywanie w całości lub we fragmentach zawartych informacji bez zgody Wydawcy Serwisu jest zabronione.
Polityka cookies
 
Jeżeli chcesz opublikować swój artykuł lub napisać do Toruńskiego Portalu Turystycznego ponieważ gdzieś do tekstu wkradł się błąd, chcesz nawiązać współpracę lub po prostu przekazać swoją opinię, możesz to zrobić używając adresu mailowego biuro@toruntour.pl. Żadna wiadomość nie pozostanie bez odpowiedzi!
 
Zostań naszym patronem. Poznaj szczegóły i możliwości tutaj