Krzyżackie szpitalnictwo

 

Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany też Zakonem Niemieckim, a w Polsce krzyżackim (zobacz: Krzyżacy), powstał w 1190 roku w Palestynie i miał w swej regule opiekę nad chorymi i ubogimi.
Źródła podają, że Szpital Niemiecki (Deutsches Hospital), opiekujący się pielgrzymami w Ziemi Świętej, powstał już w roku 1127 w Jerozolimie, ufundowano go dla chorych niewładających językiem francuskim i łaciną, lecz jedynie niemieckim. Do szpitala przynależała kaplica Panny Marii, a służyli w niej bracia stosujący regułę augustiańską, odziani w biały płaszcz z czarnym krzyżem. Wedle opisu Jerozolimy z 1187 roku, szpital znajdował się przy szlaku niemieckim, odchodzącym od drogi do Świątyni. Zakładanie szpitali dla ziomków (np. hospicjum dla Bretończyków) nie było ówcześnie niczym niezwykłym.

 

Powstanie nowego Szpitala Niemieckiego dokumentuje szczegółowa i wiarygodna informacja oficjalna, będąca swoistym prologiem statutów zakonnych szpitalników. W 1190 roku, podczas oblężenia Akki pielęgnowano chorych i rannych w szpitalu polowym (jednak nie ma wzmianek o udziale braci starego szpitala), zorganizowano bractwo opiekuńcze pod patronatem Fryderyka Szwabskiego, które książę podwyższył do rangi szpitala i nadał mu charakter instytucjonalny, potwierdzony następnie przez króla Jerozolimy. Informacje znajdujemy w dokumentach niemieckich i łacińskich. Lazaret zaopatrywał teren działań wojennych i pomagał dużej liczbie rannych, lecz więcej było tam chorych na zarazę. Założyciele szpitala, pielgrzymi z Bremy i Lubeki – przed powrotem do Europy – przekazali go duchownym, którzy nadali mu nazwę Hospital St. Mariens der Deutschen zu Jerusalem (potem zmienioną). Po upadku Akki bracia zakonni zakupili grunt pod budowę kościoła, szpitala i budynku gospodarczego, gdzie powstał główny dom zakonny. Szpitalnicy otrzymywali nadania i rozwijali działalność, zaś książęta niemieccy dokonali przekształcenia bractwa szpitalników w zakon rycerski, przy czym reguła templariuszy (rycerstwo) dominowała nad regułą joannitów (posługa szpitalna). Dobra starego szpitala zostały przejęte. Wkrótce powstały zakonne domy szpitalne w Halle (1200) i Norymberdze. 

W lutym 1242 roku przy pośrednictwie legata papieskiego, Wilhelma z Modeny Zakon Niemiecki podpisał umowę z miastem Elblągiem o nadaniu gruntu pod budowę Szpitala Św. Ducha i Najświętszej Marii Panny. Po przeniesieniu głównej siedziby Krzyżaków do Prus (1309) szpital elbląski stał się głównym szpitalem zakonnym. W Prusach powstały także Szpitale Św. Ducha w Królewcu i Chełmnie, a z fundacji mieszczan w Sztumie. Następnie zakładane instytucje (np. w Malborku) nosiły zawsze nazwę Szpitala Św. Ducha. Ponadto miasta ufundowały leprozoria w Toruniu (1260; na Przedmieściu Chełmińskim, wkrótce przy leprozorium powstał kościół św. Jerzego), Radzyniu (1285), Dzierzgoniu (1290), Elblągu (1292-99) i Chełmnie (1311). 

 

W kwietniu 1242 roku legat wydał kolejny dokument poddający szpitale: w Elblągu i Starym Mieście Toruniu pod patronat Zakonu. Należy przyjąć, że szpital toruński powstał już wcześniej, znajdował się – tak jak elbląski – przed murem miejskim (między Bramą Ducha św. a Krzywą Wieżą). Później Stare Miasto Toruń nadało mu przywilej na budowę bramy i spichrza, założenie ogrodu (uprawa ziół) oraz sadu i podłączenie do miejskiego wodociągu. Nadzór nad toruńskim Szpitalem Św. Ducha sprawował w imieniu konwentu zakonnego brat Henryk (od 1257).

Szpital, leżący poza murem miejskim, został spalony przez Prusów około roku 1267, a następnie odbudowany przez miasto. Zakon Krzyżacki przyznał mu dobra: Brzeźno, Brzezinko i wieś Pigżę. Kościół Św. Ducha - który powstał przy szpitalu około 1252 roku - stał się miejscem pochówku dla toruńskiego konwentu. 

 

Urząd Najwyższego Szpitalnika był jednym z najważniejszych w państwie zakonnym, lecz nie oznaczał prowadzenia czy nadzoru szpitali. Najwyższy Szpitalnik należał bowiem do Rady Wielkiego Mistrza, po 1309 roku pozostawał jednak w Malborku jedynie przez kilka lat, ponieważ piastował jednocześnie urząd komtura elbląskiego, co też się okresowo zmieniało. Szpital tamtejszy prowadził zaś niższy rangą szpitalnik-brat zakonny. 

 

Bezpośrednio Wielkiemu Mistrzowi podlegały szpitale w Toruniu i Chełmnie, od początku XV wieku prowadzili je jednak prepozyci, którzy nie należeli do Zakonu Niemieckiego. Od 1414 roku toruńskim szpitalem zarządzał prepozyt, otrzymujący rocznie 20 marek renty. Rok później (1415) Wielki Mistrz zadecydował o przekazaniu szpitala jako budynku mieszkalnego konwentowi toruńskiemu benedyktynek (który miał wypłacać prepozytowi rentę), ponieważ od jakiegoś czasu nie sprawowano tam opieki nad chorymi i ubogimi – budynek najprawdopodobniej ucierpiał podczas działań wojennych. Przekazanie szpitala zakonnicom związane było z dokładnym ustaleniem ich obowiązków wobec tej instytucji.

 

Klasztor benedyktynek i kościół Św. Ducha, widok od północy; rysunek ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Kopenhadze, wykonany bezpośrednio przed rozbiórką dokonaną w 2. poł. 1656 r. przez Szwedów

 

Klasztor benedyktynek w Toruniu – znajdujący się do 1327 roku w bezpośrednim sąsiedztwie Szpitala Św. Ducha – został przeniesiony w pobliże kaplicy Św. Wawrzyńca (również przed mur miejski), a w 1410 roku z racji obronnych zburzony. 12 września 1410 roku Wielki Mistrz połączył podupadły Szpital Św. Ducha z nadaniem budynku benedyktynkom (pozbawionym de facto siedziby), zobowiązując je do posługi duchowej. Był to odtąd Klasztor Św. Ducha, a szpital prowadził prepozyt (pod nadzorem Wielkiego Mistrza) wspólnie z zakonnicami. Przeorysza mogła przyjąć określoną liczbę sióstr i nie mniej niż 20 chorych i ubogich. W razie problemów finansowych zastrzeżono możliwość rozdziału dóbr klasztornych od szpitalnych. Krzyżacy zachowali patronat, jak i miejsce spoczynku dla konwentu w Kościele Św. Ducha, a benedyktynki zobowiązano do modłów za zmarłych Krzyżaków. Zakonnice nie podjęły jednak opieki nad chorymi, lecz zatrudniły w szpitalu wdowę. Do wcześniej nadanych dóbr doszła jeszcze winnica od miasta. Tak działał szpital do końca panowania Krzyżaków w Toruniu. Po wypowiedzeniu im posłuszeństwa (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko Krzyżakom) Toruń (za zgodą króla, 1457) przejął patronat nad klasztorem i szpitalem. 

 

W Toruniu krzyżackim liczba szpitali była dość imponująca, źródła wymieniają także Szpital Św. Jakuba (1300), Św. Katarzyny, Św. Piotra i Pawła, Św. Magdaleny, Dom Wdów w Starym Mieście, Leprozorium Św. Jerzego (1311). Średniowieczne szpitale były miejscem odprawiania nabożeństw, podobnie jak firmarie, czyli hospicja dla zakonników. Po przyjęciu do firmarii brat zakonny przechodził w inny stan, lecz pozostawał pod opieką – nie tylko duchową. Firmaria mieściła się w pobliżu toruńskiego zamku krzyżackiego.