Pigża

Pigża to niewielka wieś położona ok. 13 km na północ od Torunia. Jej nazwa jest pamiątką po pruskim (pomezańskim) woju Pipinie z czasów podboju krzyżackiego Ziemi Chełmińskiej i Prus.

Najstarsza informacja o Pigży pochodzi z kroniki krzyżackiego zakonnika Piotra z Dusburga z 1326 r. i dotyczy zdobycia w 1232 r. tutejszego grodu przez Krzyżaków pod wodzą mistrza krajowego Hermana Balka. Gród ten należał do rycerza-wodza Prusów - Pipina (Peypino; Pippinus) z Pomezanii i zlokalizowany był nad tutejszym jeziorem (dziś już nieistniejącym), zwanym od jego imienia Stagnum Pippini, Poppingissehe lub Pipingesee, też Peppingsee. Tereny te latem roku poprzedniego zostały podbite i okupowane przez Prusów. Poza Pigżą Prusowie mieli wtedy dwa inne grody: Rogowo (gdzie dowódcą załogi został nieznany z imienia brat matki (wuj) Pipina) oraz gród w okolicy Starogrodu koło Chełmna.
Z Pigży Pippin ze swoją drużyną wojskową dokonywał licznych rozbojów przeciw Krzyżakom.

Krzyżacy zdobyli w owym 1232 r. gród Rogowo, bo jego dowódca przeszedł na stronę Zakonu, a następnie zdradziecko nawet poprowadził ich wojska na gród w Pigży, który został również zdobyty, a pijana załoga zabita. Schwytanego Pipina Krzyżacy powlekli przywiązanego do końskiego ogona do Torunia (dziś Starego Torunia) i powiesili na drzewie. Z kolei Kronika oliwska, pisana do 1350 r. przez cystersów w Oliwie podaje, że Krzyżacy rozcięli Pipinowi brzuch, przybili kiszki do drzew i zmusili go do biegu wokół, dopóki mu się na nim nie owinęły wnętrzności, następnie zwłoki powiesili na tym drzewie.

 

W 1242 r. Krzyżacy nadali Pigżę, razem z Brzeźnem i Brzezinkiem szpitalowi Ducha św. w Toruniu, a w 1415 r. wieś z folwarkiem mocą decyzji wielkiego mistrza Michała von Kuchmeister przeszła we władanie toruńskich benedyktynek-cysterek.
W XVII w. wybudowano we wsi dwór dla zarządców folwarku, który płacił benedyktynkom 3 korce żyta i tyleż owsa. 

W 1772 r. w wyniku I rozbioru Polski Pigżę wraz z większością Ziemi Chełmińskiej włączono w obszar Królestwa Prus, a dobra zakonne za 407 talarów przejęto państwo i puszczało w dzierżawę, a w XIX w. sprzedało prywatnym właścicielom.
Ostatnim właścicielem (od r. 1882 do 1946) jest rodzina Klug. W 2. poł. XIX w. Wilhelm Klug wybudował nowy budynek dworu, a w jego otoczeniu założył piękny park krajobrazowy i powierzchni 2 ha, dziś już nieistniejący.

W 1929 r. majątek ten liczył 693 ha, w tym 668 ha ziemi uprawnej, 15 ha łąk i pastwisk oraz 10 ha nieużytków, dostarczając 7192 marek czystego dochodu gruntowego. Do 1945 r. posiadał też własną gorzelnię (zbudowaną w 1880 r.). W 1946 r. folwark w Pigży - i należący do pigżańskiego obszaru dworskiego folwark w Leszczu - przeszły na własność skarbu państwa polskiego i wraz z innymi 14 sąsiednimi majątkami zostały włączone do Państwowych Nieruchomości Ziemskich, nastęnie na terenie dawnego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. W ramach PGR-u działała tu Stacja Hodowli Roślin. Dwór służył jako biura działającej tu Stacji Hodowli Roslin. W 1957 r. został destrukcyjnie przebudowany z zatarciem cech stylowych. Otaczający go park został przetrzebiony i zdewastowany. Jeszcze do około połowy lat 80. XX w. na terenie zdewastowanego parku znajdowały się nagrobne płyty von Kluge.

 

 

Założenie architektoniczne w Pigży składa się z zespołu dworsko-parkowego i podwórza gospodarczego z budynkami gospodarczymi i gorzelnią (z 1880 r., rozebraną po 1990 r., z której zachował się jedynie zabytkowy komin). Nie zachowała się kolonia mieszkaniowa usytuowana pierwotnie na północ od podwórza gospodarczego, przy drodze lokalnej prowadzącej do wsi Brąchnowo; budynki te zostały rozebrane w latach 60. XX w.

Pierwotnie w bezpośrednim sąsiedztwie dworu usytuowana była oficyna dworska (w której znajdowały się mieszkania rządcy i podwórzowego), połączona ze stajnią koni wierzchowych.

Po zachodniej stronie zespołu dworsko-parkowego usytuowane jest historyczne podwórze gospodarcze założone na planie zbliżonym do kwadratu i zajmujące powierzchnię 2 ha. Pierwotnie podwórze charakteryzowała kompozycja geometryczna zwarta z zabudową gospodarczą z 1890 r., z której te obiekty, które zachowały się (dawne dwie stodoły, obora, stajnia, spichlerz zbozowy), zostały w latach 70-. XX w. znacząco przebudowane.