Starogród

 

Starogród (Stare Chełmno) jest drugim po Toruniu (Starym Toruniu) miejscem osiedlenia się Krzyżaków w Ziemi Chełmińskiej. W 1232 r. Krzyżacy założyli tu zamek (pierwotnie drewnianą warownię) i obok miasto Chełmno, tym samym lokalizując je ok. 1,9 km na południe od grodu dotychczas zwanego Chełmnem, a leżącego u podnóża Góry Św. Wawrzyńca. W ten sposób powstała druga lokalizacja przedlokacyjnego Chełmna. W 1232 r. (lub 1233 r.) na tutejszym zamku Krzyżacy nadali temu miastu (oraz Toruniowi) prawa miejskie, tzw. chełmińskie (zobacz: Prawo chełmińskie).

Około 1253 r. natomiast przeniesiono Chełmno na miejsce obecne (z przejściową lokalizacją na terenie dzisiejszej dzielnicy Rybaki w Chełmnie), pozostawiając jednak zamek, który w 1244 r. stał się siedzibą komtura. Od ok. 1253 r. do pocz. XIV w. miejsce to nazywano Starym Chełmnem (Antiquum Culmen, Antiquum Castrum, Aldehaus, Althaus Kulm).
W 1505 r., kiedy król Aleksander Jagiellończyk przekazał miasto Chełmno na własność biskupom chełmińskim, zamek w Starogrodzie (przebudowany w formach renesansowych) stał się letnią rezydencją biskupów chełmińskich i był siedzibą zarządu starogrodzkiego klucza biskupich dóbr ziemskich do I rozbioru Polski w 1772 r.

W 1623 r. zamek odwiedził król Zygmunt III Waza.

Zamek został całkowicie rozebrany w okresie zaborów, w końcu XVIII w.

 

Nieistniejący już zamek krzyżacki znajdował się na tzw. Górze Zamkowej, będącej krawędzią Wysoczyzny Chełmińskiej stromo opadającej do doliny Wisły. Pierwotnie (od 1232 r.) był drewniany, jednak już kilkanaście lat później zastąpiono go zamkiem murowanym. Całość składała się z zamku głównego (zlokalizowanego na zachodnim krańcu skarpy) na planie pięcioboku i przedzamcza ustytuowanego od północnego-wschodu (do niedawna sądzono, że założenie zamkowe składało się z trzech przedzamczy, jednak badania archeologiczne z 2016-2018 r. stwierdziły, że tzw. trzecie przedzamcze  było obszarem dawnego miasta Chełmno (zobacz niżej)).

Z zamku roztaczał się doskonały i daleki widok na dolinę Wisły i okolice.

 

Widok z góry zamkowej na dolinę Wisły i Wisłę

 

Głównym zadaniem zamku była ochrona Chełmna.

Zamek był siedzibą komturii do 1454 r., tj. do czasu włączenia ziem pruskich do Królestwa Polskiego (zobacz: Akt imkorporacji ziem pruskich) i wybuchu polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej. W roku 1470 Starogród ostatecznie został włączony do Polski i został siedzibą starostów królewskich (zobacz: Historia Chełmna). Zamek odbudowano po zniszczeniach wojennych jeszcze w końcu XV wieku. W 1505 r. właścicielami założenia stali się biskupi chełmińscy. Po kolejnych zniszczeniach w czasie najazdu szwedzkiego zamek ponownie odbudowano w latach 1682-1693. W końcu XVIII w. był już ruiną. Biskup Jan Karol Hohenzollern (1785-1795) ostatecznie sprzedał go, a wkrótce jego pozostałości wykorzystano jako materiał budowlany. 

 

 

4 grudnia 1242 r. uroczyście umieszczono w zamkowej kaplicy relikwie - głowę św. Barbary, którą Krzyżacy zrabowali z zamku książąt pomorskich w Sartowicach koło Świecia (po drugiej stronie Wisły). Z tego powodu Starogród stał się głównym miejscem pielgrzymek w dawnym państwie krzyżackim, m.in. króla czeskiego Wacława (po 1242 r.) oraz księżnej Anny (1400 r.) - żony wielkiego księcia litewskiego Witolda (Vytautasa), kardynałów Włoch i Węgier oraz hrabiów Anglii. Już z 1319 r. pochodzi informacja o nadaniu temu miejscu 40 dni odpustu. Kroniki XV-wieczne notują zgromadzone liczne wota dziękczynne.
Św. Barbara stała się w państwie krzyżackim jedną z najważniejszych patronek i najpopularniejszych świętych.
Jej relikwie, obok relikwii Krzyża Świętego, należały do grupy najważniejszych „państwowych” świętości krzyżackich. 
W Starogrodzie relikwie otoczone kultem przetrwały do wybuchu polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej w 1454 r., po czym przeniesiono je do kaplicy na zamku w Malborku. Odtąd kult w Starogrodzie zaczął zanikać. 

Na ilustracji obok: XVII-wieczna herma relikwiarzowa św. Barbary.

 

W pobliżu miejsca dawnego zamku, w centrum dawnego miasta Chełmna stoi późnobarokowy kościół pw. św. Barbary z 1754-9 r., powstały z fundacji bpa chełmińskiego Wojciecha St. Leskiego, częściowo na fundamentach kościoła gotyckiego, wzmiankowanego w 1276 r.
Kościół starogrodzki jest jedynym okazalszym kościołem barokowym na terenie diecezji toruńskiej. Jak na świątynię wiejską ma znaczne rozmiary i bogatą dekorację architektoniczną, a fasada dwuwieżowa charakterystyczna jest dla późnego baroku Polski południowej.

 

Na frontowej elewacji budynku znajduje się marmurowa tablica fundacyjna z datą 1758 i herbami Nałęcz i biskupa Leskiego, a w środkowej niszy rzeźba Chrystusa Dobrego Pasterza. 

Wieże zwieńczone są chorągiewkami z datami "1758" (budowa świątyni) i "1946" (odbudowa po zniszczeniach w czasie II wojny światowej)

Kościół murowany, jednonawowy z trójbocznie zamkniętym prezbiterium od zachodu, dwiema kwadratowymi wieżami.

Wnętrze nakryte pozorną kolebką z polichromią rokokową z 3. ćw. XVIII w. Na sklepieniu prezbiterium zachowana rokokowa polichromia z tegoż czasu, prawdopodobnie autorstwa malarza chełmińskiego Krzysztofa Chamskiego (wykonał także polichromie w kościołach: w Młyńcu i Szynychu) z przedstawieniem baranka apokaliptycznego oraz alegorii siedmiu sakramentów. Polichromia należy do grupy najcenniejszych obiektów tego typu na terenie Ziemi Chełmińskiej. 

 

 

W kościele przeważa wystrój XVIII-wieczny.

Sztukę późnego baroku reprezentują: ołtarz główny ze św. Barbarą, aniołem i młodzieńcem (prawdopodobnie św. Stanisław Kostka); barokowa chrzcielnica z XVIII w. puklowana, z wężem i czaszką Adama u podstawy; marmurowa kropielnica, ośmioboczna z XVII w. 

Na rokokowy wystrój świątyni składają się: ambona z ok. 1760 r. z baldachimem zwieńczonym koroną z puttami, drzwi, portal i polichromowany strop w prezbiterium, epitafium biskupa Leskiego z 1758 r. Na uwagę zasługują także dwa dzwony.

 

 

Istniejące w latach od 1232 r. do 1244 r. w dzisiejszym Starogrodzie dawne miasto Chełmno zostało odnalezione i precyzyjnie umiejscowoione dopiero w wyniku badań prowadzonych przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu w latach 2016-2018. Wiele dotychczasowych prac badawczych nie przyniosło rezultatu.

W czasie wykopalisk w 2018 r. udało się potwierdzić domostwa z czasów średniowiecza, które wznoszono w regularnych odstępach od siebie. W miejscu dawnego budynku odnaleziono poziom spalonej podłogi, położonej na solidnych legarach. We wnętrzu domu, poza standardową ceramiką naczyniową, znaleziono także kilka fragmentów ceramiki szkliwnej, będących w XIII w/ ewidentną oznaką bogactwa i kontaktów z terenami niemieckimi. W zasypisku zalegały także bardzo liczne przedmioty metalowe, jak klamry od pasów i noże, a także powyginane blaszki brązowe, będące być może fragmentami zniszczonego cienkościennego naczynia. W domu był także odważnik metalowy, wskazujący na obecność kontaktów handlowych. W bezpośrednim sąsiedztwie domu odkryto dwa obiekty gospodarcze. W jednym z nich (regularnym, prawdopodobnie piwniczce wkopanej w grunt) znaleziono kolejne bardzo ciekawe zabytki, m.in. ostrogę i klucze oraz element trójzębu (broni).

Obiekty te wykonano z pewnością w latach 30.-40. XIII w., czyli wtedy, gdy doszło do pierwszej lokacji Chełmna.

Mieszkańcami ówczesnego Chełmna byli niemieccy imigranci ściągnięci przez Krzyżaków korzystnymi zapisami prawa chełmińskiego, którzy jak sądzą badacze przybyli m.in. z Halle i Magdeburga, ale także z Wrocławia, dzięki wsparciu, jakiego krzyżackiej akcji kolonizacji tych terenów udzielił książę śląski Henryk Brodaty.

Do każdego z identycznych domów o powierzchni ok. 20-30 m² przylegały pomieszczania gospodarcze. W takim kompleksie mieszkała jedna rodzina.

 

Wykopaliska w Starogrodzie, for. Bogusz Wasik

 

Dzięki badaniom geofizycznym archeologom udało się na razie tylko częściowo zrekonstruować rozplanowanie miasta. Jednak wszystko wskazuje na to, że całe założenie urbanistyczne powstało za jednym razem, w sposób z góry zaplanowany; być może miało kilka hektarów powierzchni. 

W mieście znajdował się również kościół. Wzniesiono go dokładnie w tym miejscu, w którym znajduje się obecna świątynia barokowa pw. św. Barbary z poł. XVIII w.

Miasto istniało w tym miejscu krótko. Ze źródeł historycznych wiadomo, że kilkanaście lat od jego założenia zostało spalone w czasie najazdu dokonanego w 1244 r. przez Świętopełka II Wielkiego - księcia Pomorza Gdańskiego ze słowiańskiej dynastii Sobiesławiców. W czasie wykopalisk odnaleziono grubą warstwę spalenizny.

Krzyżacy być może próbowali odbudować miasto, ale pomysł szybko porzucono. Ostatecznie zdecydowano przenieść Chełmno w inne miejsce, najpewniej na teren dzisiejszych Rybaków - dzielnicy współczesnego Chełmna.