Historia Chełmna

Chełmno było jednym z największych ośrodków wczesnopiastowskiego państwa polskiego.
Jego początki są związane z grodem zbudowanym w poł. X w. na niedalekiej Górze św. Wawrzyńca w (3,8 km na płd.-zach. od rynku w Chełmnie) w podchełmińskiej miejscowości Kałdus. Najtarsza pisana informacja o Chełmnie (Culmine) pochodzi z tzw. falsyfikatu mogileńskiego sporządzonego najprawdopodobniej pod koniec XIII w, a wymieniającego miejscowości stanowiące w 1065 r. uposażenie klasztoru benedyktynów w Mogilnie na Kujawach. Culmine było ważnym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, od poł. XII w. do 1228 r. siedzibą kasztelani obejmującej całą Ziemię Chełmińską. Gród rozwijał się dzięki położeniu na skrzyżowaniu szlaku wiślanego oraz lądowego z Kołobrzegu na Ruś. O randze ówczesnego Chełmna świadczy fakt rozpoczęcia budowy tu romańskiej bazyliki z czasów Bolesława Chrobrego lub Mieszka II.

Na pocz. XIII w. (1216-1217 r.) gród został zniszczony przez Prusów, a w 1228 r. wraz z całą Ziemią Chełmińską nadany przez księcia mazowieckiego Konrada I Krzyżakom.

Góra św. Wawrzyńca - miejsce X-wiecznego Chełmna

 

Krzyżacy założyli nowe Chełmno w 1232 r. w innym miejscu - obecnej miejscowości Starogród (ok. 1,9 km na płd. od Góry św. Wawrzyńca), gdzie zbudowali zamek funkcjonujący jako siedziba komtura w latach 1244-1454. Prawa miejskie, tzw. prawo chełmińskie, nadano jednocześnie dwóm miastom, łącznie Chełmnu i Toruniowi; rzecz bez precedensu.

 

Układ urbanistyczny Chełmna został wytyczony na "surowym korzeniu" po 1251 r. w oparciu o szachownicowy układ ulic i placów, przygotowany z rozmachem wielkomiejskim, o imponującej powierzchni prawie 34 ha. Krzyżujące się pod kątem prostym ulice tworzą bloki zabudowy z działkami budowalnymi wytyczonymi wg miary tzw. pręta chełmińskiego. Całość została opasana murem obronnym, których przebieg dostosowano do topografii terenu, prowadząc je wzdłuż krawędzi wysoczyzny.

 

 

W 1239 r. po pożarze nastąpiła translokacja miasta na dzisiejsze Rybaki (jeszcze w XVI w. zwane Antiqua Civitas) - obszar pod wysoczyzną z dogodnym dostępem do Wisły, bo położony na jej terasie zalewowej; jednak naturalna obronność wysoczyzny była silnym argumentem za kolejnym, ostatnim przeniesieniem miasta na miejsce obecne, co nastąpiło w poł. XIII w. Tutaj wytyczono imponujący swoim rozmachem układ urbanistyczny dla ośrodka mającego stać się miastem głównym w państwie krzyżackim oraz siedzibą utworzonego w 1243 r. biskupstwa chełmińskiego. Wkrótce jednak plany co do stołeczności Chełmna uległy modyfikacji i siedzibę biskupa ulokowano w 1251 r. w Chełmży, a już w 1252 r. zlikwidowano siedzibę komtura krajowego w Chełmnie na rzecz Elbląga, gdzie odbywały się doroczne zebrania kapituły. Nadal jednak Rada chełmińska od 1251 r. pełniła rolę sądu wyższego dla wszystkich miast założonych na prawie chełmińskim. W tej kwestii sądownictwa przywilej chełmiński nadał więc Chełmnu pierwszeństwo wśród innych miast tego terytorium, ale tylko do 1459 r., kiedy funkcję sądu wyższego przejęła Rada Torunia. 

 

Herman Balk (1209?-1239), krzyżacki mistrz krajowy, założyciel Chełmna i Torunia w 1233 r.

 

Od końca XIII w. Chełmno zaczęło się szybko rozwijać, jako ośrodek międzynarodowego handlu i ośrodek rzemieślniczy, będący członkiem Hanzy od 2. poł. XIII w. Nie zdołało jednak zyskać tak dużego znaczenia jak Toruń (zobacz: Toruń: Hanzeatyckie emporium) i już w 1373 w skutek osłabienia kontaktów handlowych Chełmna miasto to wycofało się z życia hanzeatyckiego i ze zjazdów miast hanzeatyckich. Od pocz. XIV w. do 1422 r. czynne było w Chełmnie bractwo artusowe. W latach 1385-1386 Krzyżacy projektowali założenie w Chełmnie uniwersytetu, inicjatywę podjęto ponownie w 1434 r., jednak nie doczekała się ona realizacji.
Już w 2. poł. XIV w. Chełmno straciło swą rangę gospodarczą i okres największego rozwoju minął. W związku z malejącym udziałem miasta w wielkim handlu międzynarodowym osłabło znaczenie kupców, a znaczniejszą rolę wobec tego w mieście zaczęli odgrywać przedstawiciele miejscowych rzemiosł.
W czasie polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej (1454-1466) Chełmno zostało w 1457 r. ponownie zdobyte dla Krzyżaków przez Bernarda von Zinnenberg (Szumborskiego), jednak wobec niewypłacenia zaległego żołdu Szumborski po zawarciu porozumienia z królem polskim władał Chełmnem jeszcze po zawarciu II pokoju toruńskiego (1466 r.) do 1470 r. Nie był to pomyślny czas dla miasta (zobacz też: Baszta Prochowa).

 

Po II pokoju toruńskim Chełmno pozostało w granicach polskich Prus Królewskich aż do I rozbioru Polski w 1772 r., początkowo pod okupacją ww. von Zinnenberga i jego następców do 1479 r., następnie jako własność królewska, jednak już w 1505 r. król Aleksander Jagiellończyk przekazał Chełmno we władanie biskupstwu chełmińskiemu, dlatego nie rozwinęła się tu reformacja na szerszą skalę, co nie znaczy, że wcale nie znalazła tu swoich zwolenników. Wtedy Chełmno było największym miastem kościelnym w dobrach biskupów chełmińskich, tylko w niewielkim stopniu dotkniętym ruchami reformacyjnymi i podlegającym silnym procesom polonizacyjnym w ostatnim dwudziestoleciu XVI w. 

 

Rycina z widokiem Chełmna z publikacji Christopha Hartknocha Alt un Neues Preussen oder preussischer Historien zwei Teile, 1684 r.

 

W okresie nowożytnym miasto nie odzyskało już swojego znaczenia gospodarczego, nie uczestniczyło także w życiu politycznym Prus Królewskich, a w "złotym" XVI w. liczyło tylko ok. 3 tys. mieszkańców. Jeszcze w 1. poł. XVII w. stan miasta określany był jako żałosny, czego świadectwem jest ordynacja wydana w 1626 r. przez biskupa Jakuba Zadzika, nakazująca władozm miasta m.in. zadbanie o stan bruków na ulicach.
W czasie potopu szwedzkiego (1655-1660) Chełmno poniosło stosunkowo mniejsze zniszczenia niż miasta sąsiednie, jednak wiele domów i murów miejskich uległo zniszczeniu.

 

Widok Chełma na rysunku Georga Friedricha Steinera, przed 1745 r.

W 1678 r. w celu wzmocnienia gospodarczego miasta i ściągnięcia nowych osadników, biskup Jan Małachowski zagwarantował protestantom w Chełmnie wolność wyznania. Stąd w XVII w. zaczęły osiedlać się w Chełmnie rodziny szkockie, np. Forbesów, Statterów, Smithów.
Ponowna fala zniszczeń przeszła w 1. poł. XVIII w. w wyniku przemarszów obcych wojsk.

 

W 1756 r. utworzono tu Akademię Chełmińską jako filię Uniwersytetu Jagiellońskiego; upadła jednak ona w 1789 r. w wyniku dzialań władz pruskich.
 

W I rozbiorze Chełmno wraz z Ziemią Chełmińską jednak bez Torunia (więcej o tym tutaj) trafiło do zaboru pruskiego, co spowodowało m.in. nową organizację władz w mieście i stacjonowanie stałego garnizonu wojskowego. W 1776 r. prusacy założyli Szkołę Kadetów z edukacją militarną.
W czasie zaborów, od pocz. XIX w. Chełmno stało się ważnym ośrodkiem oświatowo-kulturalnym podtrzymującym polskość Pomorza. Od 1848 r. tutaj ukazywały się pierwsze na Pomorzu czasopisma polskie; z prasą polską związany jest m.in. Ignacy Danielewski (1829-1907) - drukarz i wydawca, działacz narodowy.
W 1920 r. Chełmno zostało włączone do II Rzeczypospolitej w ramach województwa pomorskiego jako siedziba powiatu.