Toruńska księga cła funtowego na Liście UNESCO

Toruńska księga cła funtowego z lat 1369-1371 to unikatowy obiekt, który wraz z 17 innymi dokumentami dotyczącymi historii Hanzy został w maju 2023 r. wpisany na Międzynarodową Listę Dziedzictwa UNESCO „Pamięć Świata” („Memory of the World”).
To już 18. wpis z Polski w rejestrze najcenniejszych zabytków piśmiennictwa prowadzonego przez UNESCO. Od 1999 r. na Liście znalazły się m.in. autograf dzieła Mikołaja Kopernika "De Revolutionibus", rękopisy Fryderyka Chopina, tablice 21 Postulatów Gdańskich z sierpnia 1980 r., akt Unii Lubelskiej w 1569 r.

 

Księga cła funtowego, przechowywana w Archiwum Państwowym w Toruniu, to rejestr celny, zawierający 297 adnotacji o pobranym cle funtowym, najpewniej z okresu od lata 1369 r. do początku roku 1371. Umieszczone w porządku chronologicznym wpisy zawierają nazwisko kupca, nazwę, rodzaj i wartość towaru oraz wysokość pobranego cła. 

Wpisu w takim rejestrze celnym dokonywał pisarz miejski na podstawie oświadczenia celnego, co następowało wraz z nałożeniem na towary i statek cła oraz jego uiszczeniem.

Inkasowane od kupców cło funtowe stanowiło niebagatelne źródło dochodów dla Hanzy, przede wszysktim na jej cele wojenne.

 

Cło funtowe, czyli nadzwyczajny podatek, pobierane było w miastach-portach hanzeatyckich od kupców, transportujących swoje towary drogą morską lub śródlądowymi szlakami wodnymi. Uchwalane na zjazdach hanzeatyckich w XIV–XV w. stanowiło najważniejsze źródło środków finansowych, które pozwalało Hanzie stać się nie tylko skutecznym konkurentem handlowym dla innych ośrodków miejskich, ale przede wszystkim stwarzało możliwości rywalizacji politycznej z organizmami państwowymi (zwłaszcza ze Szwecją, Danią i Anglią) o dominację w basenie Morza Bałtyckiego i Północnego.
Podatek ten obliczany był według wartości towaru podawanej w funtach. Wynosił 1/144 wartości towaru, tzn. od każdego funta wartości towaru pobierano 1 grosz, od 4 pruskich grzywien 7, potem 8 pruskich fenigów.

 

Rejestr toruński, powstały podczas drugiego poboru cła funtowego, należy do najstarszych tego rodzaju dokumentów kancelaryjnych do historii handlu w tej części Europy.

Jako że do czasów współczesnych zachowała się znikoma ilość źródeł dotyczących operacji handlowych Hanzy na Bałtyku w XIV w., wpisana na listę UNESCO księga jest materiałem o unikalnym znaczeniu. Zawiera bogate informacje m.in. na temat towarów transportowanych drogą morską i lądową, wartości produktów i wysokości ceł, które są cenne dla badaczy zarówno szeroko rozumianego życia gospodarczego, jak i codziennego. Ze względu na kontekst historyczny jest również ważnym materiałem do badań nad „wojną celną” Hanzy z Danią. Rejestr może służyć także jako źródło do badań genealogicznych średniowiecznych rodów kupieckich nie tylko w Prusach, ale i całej Europie.

 

Księga została spisana na papierowych kartach o wymiarach ok. 42 x 15,5 cm. Oprawa konserwatorska została wykonana w 2017 r.

 

Na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata z zasobów Archiwum Państwowego w Toruniu trafił dotąd odnowiony przywilej lokacyjny Torunia z 1251 r., Akt erekcyjny Związku Pruskiego z 1440 r. oraz zbiór tabliczek woskowych toruńskiej kancelarii.