Dawne witraże toruńskie

Witrażowe przeszklenia stanowiły w średniowieczu ogromne artystyczne, techniczne i finansowe wyzwanie, stanowiąc tym samym potwierdzenie prestiżu zleceniodawców. W okresie nowożytnym przyszedł czas usuwania tych witraży, tak że do naszych czasów dotrwał ich znikomy procent. Mimo XIX-wiecznej fascynacji średniowiecznym malarstwem witrażowym dziedzina ta, traktowana jako rzemiosło artystyczne i przez to ceniona niżej, nadal pozostaje – tak jak światło i barwa, które współtworzą witraż – fenomenem tyleż fascynującym, co trudno uchwytnym.

 

Gdy ze zgiełku ulicy wchodzimy do wnętrza monumentalnej gotyckiej architektury, jaką jest zwłaszcza większość średniowiecznych kościołów, ogarnia nas tajemniczy półmrok, cisza i dostojeństwo. Nic bardziej nie wpływa na taką percepcję niż witraż i światło przez niego przesiąkane. Materia - architektura tworząca to wrażenie - gra tu rolę wspólnie ze światłem przenikanym przez wielobarwną mozaikę w smukłych oknach. Istota architektury gotyckiej to katedra gotycka z jej ideą odzwierciedlenia nadprzyrodzonego porządku i dążnością do przepojenia tej architektury światłem, pojmowanym jako emanacja Boga Stwórcy. Wielkie okna gotyckich budowli sprawiają, że ściany są niemal przeźroczyste, a gotyckie wnętrze pozostaje w tajemniczym półmroku. Dziś odbieramy to w kategoriach dekoracyjnych, estetycznych, pierwotnie jednak tworzyło to wartość metafizyczną.
Witraż. Choć znany był ludzkości wcześniej, to eksplozja jego wytwórczości przypada na powstanie i rozwój gotyku - przełom XI i XII w. Najpierw we Francji. Na ziemiach polskich najstarsze ślady produkcji szkła witrażowego znamy z Kruszwicy z pocz. XI w. Ostatecznie w średniowieczu to Toruń wraz z Krakowem stały się najprężniejszymi ośrodkami produkcji witrażowniczej na obecnych ziemiach polskich.

W średniowieczu jednym z ważniejszych ośrodków witrażownictwa na obecnych ziemiach polskich był leżący wtedy w państwie krzyżackim Toruń. Witrażownicy toruńscy znani byli szeroko ze swych umiejętności, a wyroby swe eksportowali nawet do Kurlandii. Przyjmowali zamówienia od zakonu krzyżackiego i od biskupów z innych miast. Sztuka witrażowa w Toruniu o najwyższym poziomie artystycznym bujnie rozkwitła w XIV w. Wskazują na to kwatery witraży zachowane do dziś głównie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Ratuszu Staromiejskim (eksponowane w Galerii Sztuki Gotyckiej) a także nieliczne fragmenty w prezbiterium katedry św.św. Janów w Toruniu oraz katedry pw. Wniebowzięzia NMP we Włocławku, czy w innych muzeach na świecie.

W toruńskim Muzeum Okręgowym znajduje się największy w Polsce zbiór witraży, stanowiący unikatową w skali Europy środkowej kolekcję. Zbiór ten składa się z trzech zespołów: z nieistniejącego Kościoła św. Mikołaja (najstarsze) i z Kościoła Mariackiego w Toruniu oraz z kościoła farnego w Chełmnie. Równie interesujące są kwatery z herbami patrycjatu toruńskiego, powstałe ok. 1380 r. zapewne dla upamiętnienia fundatorów oszkleń (z kościoła Mariackego).

 

Witrażownictwo było jedną z wielu gałęzi sztuki rozwijających się w Toruniu wraz z jego niezwykłym rozkwitem gospodarczym, który w średniowieczu uczynił z tego miasta nie tylko znaczące europejskie, hanzeatyckie centrum handlowe, ale też prężny i szeroko znany ośrodek artystyczny, produkujący dzieła na wysokim poziomie artystycznym (o dawnej toruńskiej sztuce artystycznej tutaj). Produkcja witraży była jendocześnie jedną z najstarszych gałęzi, bo ściśle związana z rozwojem budownictwa sakralnego. Cech szklarski był jedną z najwcześniej powstałych organizacji rzemieślniczych w Toruniu.

 

Większość średniowiecznych witraży w Toruniu została zniszczona w czasie bombardowania Torunia przez Szwedów w 1703 r. oraz w czasie wojen napoleońskich w 1812 r.

 

 

 

Ok. 1335 r. powstały witraże dla ukończonego właśnie prezbiterium dominkańskiego kościoła św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu. Pomimo, że kościół rozebrano w 1834 r., to jednak zachowało się wiele zabytków pochodzących z jego wyposażenia. Wśród nich są gotyckie witraże, w 1819 r. przeniesione do zdobienia kaplicy Mariackiej na zamku w Malborku, obecnie eksponowane na wystawie stałej Galeria Sztuki Gotyckiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu. Na podstawie 20 kwater (17 zachowanych w muzeum w Toruniu i 3 zniszczonych w czasie II wojny światowej w muzeum w Berlinie) wiadomo, że cała ta pierwotna kompozycja witrażowa podzielona na 3 pionowe pasy zawierała: w środkowym rząd kwater wypełniających sceny z życia Jezusa (do Dzieciństwa po Wniebowstąpienie i Zesłanie Ducha św.), każda w kolistym medalionie; dwa rzędy boczne zajmowały przedstawienia starotestamentowych proroków i patriarchów z banderolami w dłoniach.

Ten sam warsztat witrażowniczy wykonał też witraże dla katedry we Włocławku na Kujawach ok. 1350 r., zachowane na miejscu w liczbie 22 kwater. Charakteryzują się podobnie skromnym linearnym stylem.

 

Dla prezbiterium fary w Chełmnie (>>>) warsztat toruński stworzył kolejne witraże ok. 1370-1380 r. z przedstawieniami scen z dzieciństwa i Pasji Chrystusa. Podobnie jak w toruńskim kościele dominikańskim, tak w Chełmnie po bokach tych scen umieszczono figury tronujących proroków i apostołów. Pierwotnie kompozycję zamykała niezachowana Koronacja Marii. O wysokim poziomie tych witraży świadczy opracowanie szlifierskie szkła powłokowego (szaty postaci czerwone w białe grochy). Witraże te nawiązują do sztuki czeskiej, dzieł kręgu mistrza Teodoryka w artystycznym środowisku dworu Karola IV w Pradze.

 

Nieco młodsze, bo datowane na lata 1380-1400 r., są zachowane kwatery witrażowe pochodzące z franciszkańskiego kościoła Mariackiego w Toruniu (>>>). Pochodzą kilku okien tego kościoła i są dziełami różnych artystów toruńskich.

 

Wielka produkcja witrażowa zanika stopniowo w XVI i XVII w., jednak jeszcze z tego okresu zachowały się witraże z herbami znanych toruńskich rodów patrycjuszowskich: von der Linde, Mochinger, Stroband, które odnaleźć można na wystawie stałej "Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystycznej 1233-1793" w Ratuszu Staromiejskim.

 

Powrót sztuki witrażowniczej następuje w Europie dopiero w XIX w. Jest to już epoka o zupełnie odmiennych stosunkach społecznych, świadomości kulturalnej, epoka industrialna. Powstające wtedy witraże nawiązywały do historycznej techniki produkcji i w dużej mierze dotyczyły podejmowanych wtedy działań restauratorskich zabytkowych budowli, gdzie głównym motywem było osiągnięcie historyzującego efektu estetycznego na fali ówczesnej fascynacji stylami historycznymi. Instalowane wtedy licznie witraże w gotyckich kościołach toruńskich w odróżnieniu od tych średniowiecznych nie powstwały w miejscowych warsztatach, a były importowane, jak np. monumentalny zespół witraży neogotyckich z lat 1898-1916 w kościele Mariackim, wykonany w całości przez firmę Binsfeld & Jansen z Trewiru (Trier w Nadrenii). Odrodzenie i rozkwit toruńskiej produkcji witrażowniczej to dopiero lata po II wojnie światowej, co związane było z działalnością nowego Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz pracownią PP Pracownie Konserwacji Zabytków.

XIX-wieczne witraże w toruńskim kościele Mariackim należą do jednych z najbardziej monumentalnych i wysokiej klasy dzieł sztuki neogotyckiej na obecnych ziemiach polskich. Są wynikiem działalności renowacyjnej prowadzonej przez Johannesa Heise (1850-1899), konserwatora zabytków prowincji Prusy Zachodnie w okresie zaboru niemieckiego.

XIX-wieczne witraże w nawie południowej w kościele Mariackim swoją treścią nawiązują do pierwotnych witraży średniowiecznych. Strzeliste okna boczne prezbiterium oraz nawy południowej w czasach średniowiecza wypełnione były witrażami z dywanowym motywem dekoracyjnym na całej powierzchni i z pojedynczymi, całopostaciowymi przedstawieniami świętych pod baldachimami, wprowadzonymi w górną część okien. Powstały one najpewniej jednocześnie z zachowanymi do dziś monumentalnymi malowidłami szkarp wewnętrznych nawy południowej i treścią nazwiązywały do nich. Witraże XIX-wieczne, zastępujące oryginały mocno nawiązują do tradycji gotyckich. W górnych partiach smukłych okien nawy południowej przedstawiono apostołów pod iluzjonistycznym baldachimem architektonicznym.

 

 

Najbardziej rozbudowane i najbogatsze treściowo w tym kościele są witraże w oknach: zachodnim nawy głównej i wschodnim prezbiterium. Niestety okazały barokowy ołtarz główny w prezbiterium zasłania centralną część wschodniego okna witrażowego, które przedstawia scenę Zwiastowania umieszczoną pod potężnym gotyckim baldachimem z postaciami proroków Izajasza i Jana Chrzciciela; dolna i górna partia tego okna wypełnione są ornamentem dywanowym, w który wplecione są liczne symbole maryjne: np. runo Gedeona, jednorożec, Arka Przymierza i emblematy.

 

 

Natomiast witraż w zachodnim oknie nawy głównej przedstawia rozbudowane sceny Sądu Ostatecznego; wiadomo natomiast, że oryginalnie, w średniowieczu w górnej maswerkowej części tego okna witraże przedstawiały Wniebowstąpienie wraz z innymi scenami, z których do dziś zachowały się eksponowane w Muzeum Okręgowym XIV-wieczne fragmenty z postaciami św. Piotra i Pawła, proroka Izajasza i Enocha oraz św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły.

 

Ten sam trewirski warsztat zrealizował w latach 1913-1914 też neogotyckie oszklenie prezbiterium kościoła św. Jakuba (>>>) na Nowym Mieście. Tutaj w środkowym oknie wschodnim przedstawiono scenę Koronacji Marii przez Trójcę św., w oknach bocznych Zwiastowanie i Świętą Rodzinę, poniżej wizerunki apostołów. Natomoast okna ścian bocznych wypełniają witraże z bogatą dekoracją dywanową, nawiązującą do gotyckich wzorców.

 

Najstarsze neogotyckie witraże w Katedrze Świętojańskiej (>>>) pochodzą z 1887 r. i znajdują się w kaplicach Bożego Ciała i św. Jana Nepomucena. Powstały w dworskiej pracowni saskiej C. L. Türcke w Zittau (Żytawie), przedstawiają sceny pod rozbudowanymi gotyckimi elementami architektonicznymi: Wizja św. Małgorzaty Marii Alacouque i Ostatnia Wieczerza (kaplica Bożego Ciała) oraz Zwiastowanie i Boże Narodzenie (kaplica św. Jana Nepomucena).

 

 

Z lat 1899-1903 z firmy Victor von der Frost z Münster pochodzą dalsze witraże w tym kościele: w górnych oknach wschodnich obu naw bocznych (Przemienienie na Górze Tabor i Wniebowstąpienie).

W kolejnych dwóch kaplicach bocznych nawy południowej: św. Stanisława Kostki (przedstawienie patrona kaplicy oraz św. Alojzego Ginzagi) oraz Nawiedzenia (przedstawienie scen Nawiedzenia i Zwiastowania) znajdują się neogotyckie witraże znanej w całej Europie wytwórni braci Otto i Rudolfa Linnemann z Frankfurtu nad Menem z 1907 r.

Gotycki witraż toruński ze sceną Ostatniej Wieczerzy, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu

 

Gotycki witraż toruński ze sceną Chrztu Chrystusa, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu

 

Gotycki witraż toruński ze sceną Chrystusa przed Piłatem, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu

 

Gotycki witraż toruński ze sceną Chrystusa przy kolumnie biczowania, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu

 

Gotycki witraż toruński ze sceną Ukrzyżowania Chrystusa, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu

 

 

Gotycki witraż toruński z przedstawiniem Matki Boskiej Bolesnej, ok. 1380-1400 z kościoła Mariackiego na Starym Mieście w Toruniu (ob. w Muzeum Okręgowym)

 

Gotycki witraż toruński ze sceną Nawiedzenia, ok. 1370-1380, z kościoła farnego w Chełmnie (ob. w Muzeum Okręgowym w Toruniu)

 

 

Neogotycki witraż w oknie wschodnim nawy północnej Katedry Świętojańskiej na Starym Mieście w Toruniu, 1903 r.