Dawne witraże toruńskie

 
Gotyckie witraże toruńskie, których przykłady zachowały się jeszcze do dziś, to świadectwo nadzwyczaj wysokiego poziomu  artystycznego średniowiecznego witrażownictwa toruńskiego, którego znane wyroby sięgały daleko poza granice państwa krzyżackiego. To także przykład jednej z dziedzin, określających Toruń jako największy ośrodek artystyczny w państwie krzyżackim
Witraże są cennymi i rzadkimi dziełami sztuki średniowiecznej.
 
 
Witrażowe przeszklenia stanowiły w średniowieczu ogromne artystyczne, techniczne i finansowe wyzwanie, stanowiąc tym samym potwierdzenie prestiżu zleceniodawców. W okresie nowożytnym przyszedł czas usuwania tych witraży, tak że do naszych czasów dotrwał ich znikomy procent. Mimo XIX-wiecznej fascynacji średniowiecznym malarstwem witrażowym dziedzina ta, traktowana jako rzemiosło artystyczne i przez to ceniona niżej, nadal pozostaje – tak jak światło i barwa, które współtworzą witraż – fenomenem tyleż fascynującym, co trudno uchwytnym.
 
Gdy ze zgiełku ulicy wchodzimy do wnętrza monumentalnej gotyckiej architektury, jaką jest zwłaszcza większość średniowiecznych kościołów, ogarnia nas tajemniczy półmrok, cisza i dostojeństwo. Nic bardziej nie wpływa na taką percepcję niż witraż i światło przez niego przesiąkane. Materia - architektura tworząca to wrażenie - gra tu rolę wspólnie ze światłem przenikanym przez wielobarwną mozaikę w smukłych oknach. Istota architektury gotyckiej to katedra gotycka z jej ideą odzwierciedlenia nadprzyrodzonego porządku i dążnością do przepojenia tej architektury światłem, pojmowanym jako emanacja Boga Stwórcy. Wielkie okna gotyckich budowli sprawiają, że ściany są niemal przeźroczyste, a gotyckie wnętrze pozostaje w tajemniczym półmroku. Dziś odbieramy to w kategoriach dekoracyjnych, estetycznych, pierwotnie jednak tworzyło to wartość metafizyczną.
Witraż. Choć znany był ludzkości wcześniej, to eksplozja jego wytwórczości przypada na powstanie i rozwój gotyku - przełom XI i XII w. Najpierw we Francji. Na ziemiach polskich najstarsze ślady produkcji szkła witrażowego znamy z Kruszwicy z pocz. XI w. Ostatecznie w średniowieczu to Toruń wraz z Krakowem stały się najprężniejszymi ośrodkami produkcji witrażowniczej na obecnych ziemiach polskich.

W średniowieczu jednym z ważniejszych ośrodków witrażownictwa na obecnych ziemiach polskich był leżący wtedy w państwie krzyżackim Toruń. Witrażownicy toruńscy znani byli szeroko ze swych umiejętności, a wyroby swe eksportowali nawet do Kurlandii. Przyjmowali zamówienia od zakonu krzyżackiego i od biskupów z innych miast. Sztuka witrażowa w Toruniu o najwyższym poziomie artystycznym bujnie rozkwitła w XIV w. Wskazują na to kwatery witraży zachowane do dziś głównie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Ratuszu Staromiejskim (eksponowane w Galerii Sztuki Gotyckiej) a także nieliczne fragmenty w prezbiterium katedry św.św. Janów w Toruniu oraz katedry pw. Wniebowzięzia NMP we Włocławku, czy w innych muzeach na świecie.
W toruńskim Muzeum Okręgowym znajduje się największy w Polsce zbiór witraży, stanowiący unikatową w skali Europy środkowej kolekcję. Zbiór ten składa się z trzech zespołów: z nieistniejącego Kościoła św. Mikołaja (najstarsze) i z Kościoła Mariackiego w Toruniu oraz z kościoła farnego w Chełmnie. Równie interesujące są kwatery z herbami patrycjatu toruńskiego, powstałe ok. 1380 r. zapewne dla upamiętnienia fundatorów oszkleń (z kościoła Mariackego).
 
Witrażownictwo było jedną z wielu gałęzi sztuki rozwijających się w Toruniu wraz z jego niezwykłym rozkwitem gospodarczym, który w średniowieczu uczynił z tego miasta nie tylko znaczące europejskie, hanzeatyckie centrum handlowe, ale też prężny i szeroko znany ośrodek artystyczny, produkujący dzieła na wysokim poziomie artystycznym (o dawnej toruńskiej sztuce artystycznej tutaj). Produkcja witraży była jendocześnie jedną z najstarszych gałęzi, bo ściśle związana z rozwojem budownictwa sakralnego. Cech szklarski był jedną z najwcześniej powstałych organizacji rzemieślniczych w Toruniu.
 
Większość średniowiecznych witraży w Toruniu została zniszczona w czasie bombardowania Torunia przez Szwedów w 1703 r. oraz w czasie wojen napoleońskich w 1812 r.
 
Jednym z najstarszych dzieł witrażownictwa toruńskiego było potężne 4-dzielne okno wschodnie prezbiterium Katedry Świętojańskiej w Toruniu (>>>). Powstało tuż po rozbudowie kościoła i prezbiterium do obecnej formy, tj. ok. 1330 r. Z tegoż czasu pochodzą najstarsze zachowane niewielkie fragmenty pierwotnych witraży; znajdują się w maswerku oraz w prezentowanej na powyższej fotografii kwaterze, przedstawiającej fragment architektury.
 
Wschodnie okno prezbiterium Katedry w Toruniu wypełnia dziś w zdecydowanej większości 40 kwater witrażowych stylizowanych na gotyckie, wykonanych w 1951 r. przez znanego toruńskiego witrażystę, Edwarda Kwiatkowskiego. W całym tym oknie tylko rozetki w maswerkach w górnej części oraz fragment jednej z dolnych kwater zawierają pozostałości oryginalnych oszkleń z ok. 1330 r.
Okno wypełniają kwatery sceniczne i ornamentalne rozety o geometryczno-kwiecistych motywach.
 
Ok. 1335 r. powstały witraże dla ukończonego właśnie prezbiterium dominkańskiego kościoła św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu. Pomimo, że kościół rozebrano w 1834 r., to jednak zachowało się wiele zabytków pochodzących z jego wyposażenia. Wśród nich są gotyckie witraże, w 1819 r. przeniesione do zdobienia kaplicy Mariackiej na zamku w Malborku, obecnie eksponowane na wystawie stałej Galeria Sztuki Gotyckiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu. Na podstawie 20 kwater (17 zachowanych w muzeum w Toruniu i 3 zniszczonych w czasie II wojny światowej w muzeum w Berlinie) wiadomo, że cała ta pierwotna kompozycja witrażowa podzielona na 3 pionowe pasy zawierała: w środkowym rząd kwater wypełniających sceny z życia Jezusa (do Dzieciństwa po Wniebowstąpienie i Zesłanie Ducha św.), każda w kolistym medalionie; dwa rzędy boczne zajmowały przedstawienia starotestamentowych proroków i patriarchów z banderolami w dłoniach.
Ten sam warsztat witrażowniczy wykonał też witraże dla katedry we Włocławku na Kujawach ok. 1350 r., zachowane na miejscu w liczbie 22 kwater. Charakteryzują się podobnie skromnym linearnym stylem.
 
Dla prezbiterium fary w Chełmnie (>>>) warsztat toruński stworzył kolejne witraże ok. 1370-1380 r. z przedstawieniami scen z dzieciństwa i Pasji Chrystusa. Podobnie jak w toruńskim kościele dominikańskim, tak w Chełmnie po bokach tych scen umieszczono figury tronujących proroków i apostołów. Pierwotnie kompozycję zamykała niezachowana Koronacja Marii. O wysokim poziomie tych witraży świadczy opracowanie szlifierskie szkła powłokowego (szaty postaci czerwone w białe grochy). Witraże te nawiązują do sztuki czeskiej, dzieł kręgu mistrza Teodoryka w artystycznym środowisku dworu Karola IV w Pradze.
 
Nieco młodsze, bo datowane na lata 1380-1400 r., są zachowane kwatery witrażowe pochodzące z franciszkańskiego kościoła Mariackiego w Toruniu (>>>). Pochodzą kilku okien tego kościoła i są dziełami różnych artystów toruńskich.
 
Wielka produkcja witrażowa zanika stopniowo w XVI i XVII w., jednak jeszcze z tego okresu zachowały się witraże z herbami znanych toruńskich rodów patrycjuszowskich: von der Linde, Mochinger, Stroband, które odnaleźć można na wystawie stałej "Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystycznej 1233-1793" w Ratuszu Staromiejskim.
 
Powrót sztuki witrażowniczej następuje w Europie dopiero w XIX w. Jest to już epoka o zupełnie odmiennych stosunkach społecznych, świadomości kulturalnej, epoka industrialna. Powstające wtedy witraże nawiązywały do historycznej techniki produkcji i w dużej mierze dotyczyły podejmowanych wtedy działań restauratorskich zabytkowych budowli, gdzie głównym motywem było osiągnięcie historyzującego efektu estetycznego na fali ówczesnej fascynacji stylami historycznymi. Instalowane wtedy licznie witraże w gotyckich kościołach toruńskich w odróżnieniu od tych średniowiecznych nie powstwały w miejscowych warsztatach, a były importowane, jak np. monumentalny zespół witraży neogotyckich z lat 1898-1916 w kościele Mariackim, wykonany w całości przez firmę Binsfeld & Jansen z Trewiru (Trier w Nadrenii). Odrodzenie i rozkwit toruńskiej produkcji witrażowniczej to dopiero lata po II wojnie światowej, co związane było z działalnością nowego Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz pracownią PP Pracownie Konserwacji Zabytków.
XIX-wieczne witraże w toruńskim kościele Mariackim należą do jednych z najbardziej monumentalnych i wysokiej klasy dzieł sztuki neogotyckiej na obecnych ziemiach polskich. Są wynikiem działalności renowacyjnej prowadzonej przez Johannesa Heise (1850-1899), konserwatora zabytków prowincji Prusy Zachodnie w okresie zaboru niemieckiego.
XIX-wieczne witraże w nawie południowej w kościele Mariackim swoją treścią nawiązują do pierwotnych witraży średniowiecznych. Strzeliste okna boczne prezbiterium oraz nawy południowej w czasach średniowiecza wypełnione były witrażami z dywanowym motywem dekoracyjnym na całej powierzchni i z pojedynczymi, całopostaciowymi przedstawieniami świętych pod baldachimami, wprowadzonymi w górną część okien. Powstały one najpewniej jednocześnie z zachowanymi do dziś monumentalnymi malowidłami szkarp wewnętrznych nawy południowej i treścią nazwiązywały do nich. Witraże XIX-wieczne, zastępujące oryginały mocno nawiązują do tradycji gotyckich. W górnych partiach smukłych okien nawy południowej przedstawiono apostołów pod iluzjonistycznym baldachimem architektonicznym.
 
Fragment witraża (przełom XIX-XX w.) w oknie wschodnim prezbiterium kościoła Mariackiego.
 
Najbardziej rozbudowane i najbogatsze treściowo w tym kościele są witraże w oknach: zachodnim nawy głównej i wschodnim prezbiterium. Niestety okazały barokowy ołtarz główny w prezbiterium zasłania centralną część wschodniego okna witrażowego, które przedstawia scenę Zwiastowania umieszczoną pod potężnym gotyckim baldachimem z postaciami proroków Izajasza i Jana Chrzciciela; dolna i górna partia tego okna wypełnione są ornamentem dywanowym, w który wplecione są liczne symbole maryjne: np. runo Gedeona, jednorożec, Arka Przymierza i emblematy.
 
Fragment witraża (przełom XIX-XX w.) w oknie zachodnim nawy głównej kościoła Mariackiego.
 
Natomiast witraż w zachodnim oknie nawy głównej przedstawia rozbudowane sceny Sądu Ostatecznego; wiadomo natomiast, że oryginalnie, w średniowieczu w górnej maswerkowej części tego okna witraże przedstawiały Wniebowstąpienie wraz z innymi scenami, z których do dziś zachowały się eksponowane w Muzeum Okręgowym XIV-wieczne fragmenty z postaciami św. Piotra i Pawła, proroka Izajasza i Enocha oraz św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły.
 
Ten sam trewirski warsztat zrealizował w latach 1913-1914 też neogotyckie oszklenie prezbiterium kościoła św. Jakuba (>>>) na Nowym Mieście. Tutaj w środkowym oknie wschodnim przedstawiono scenę Koronacji Marii przez Trójcę św., w oknach bocznych Zwiastowanie i Świętą Rodzinę, poniżej wizerunki apostołów. Natomoast okna ścian bocznych wypełniają witraże z bogatą dekoracją dywanową, nawiązującą do gotyckich wzorców.
 
Najstarsze neogotyckie witraże w Katedrze Świętojańskiej (>>>) pochodzą z 1887 r. i znajdują się w kaplicach Bożego Ciała i św. Jana Nepomucena. Powstały w dworskiej pracowni saskiej C. L. Türcke w Zittau (Żytawie), przedstawiają sceny pod rozbudowanymi gotyckimi elementami architektonicznymi: Wizja św. Małgorzaty Marii Alacouque i Ostatnia Wieczerza (kaplica Bożego Ciała) oraz ZwiastowanieBoże Narodzenie (kaplica św. Jana Nepomucena).
 
Fragment okien witrażowych neogotyckich ze Zwiastowaniem i Bożym Narodzeniem, kaplica św. Jana Nepomucena w Katedrze Świętojańskiej
 
Z lat 1899-1903 z firmy Victor von der Frost z Münster pochodzą dalsze witraże w tym kościele: w górnych oknach wschodnich obu naw bocznych (Przemienienie na Górze TaborWniebowstąpienie).
W kolejnych dwóch kaplicach bocznych nawy południowej: św. Stanisława Kostki (przedstawienie patrona kaplicy oraz św. Alojzego Ginzagi) oraz Nawiedzenia (przedstawienie scen NawiedzeniaZwiastowania) znajdują się neogotyckie witraże znanej w całej Europie wytwórni braci Otto i Rudolfa Linnemann z Frankfurtu nad Menem z 1907 r.
Gotycki witraż toruński ze sceną Ostatniej Wieczerzy, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu
 
Gotycki witraż toruński ze sceną Chrztu Chrystusa, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu
 
Gotycki witraż toruński ze sceną Chrystusa przed Piłatem, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu
 
Gotycki witraż toruński ze sceną Chrystusa przy kolumnie biczowania, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu
 
Gotycki witraż toruński ze sceną Ukrzyżowania Chrystusa, ok. 1334 r., z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu
 
Gotycki witraż toruński z fragmentem architektury, ok. 1380-1400, z kościoła Mariackiego na Starym Mieście w Toruniu (ob. w Muzeum Okręgowym)
 
Gotycki witraż toruński z przedstawiniem Matki Boskiej Bolesnej, ok. 1380-1400 z kościoła Mariackiego na Starym Mieście w Toruniu (ob. w Muzeum Okręgowym)
 
Gotycki witraż toruński ze sceną Nawiedzenia, ok. 1370-1380, z kościoła farnego w Chełmnie (ob. w Muzeum Okręgowym w Toruniu)
 
Gotycki witraż toruński ze sceną Zwiastowania, ok. 1370-1380, z kościoła farnego w Chełmnie (ob. w Muzeum Okręgowym w Toruniu)
 
Neogotycki witraż w oknie wschodnim nawy północnej Katedry Świętojańskiej na Starym Mieście w Toruniu, 1903 r.
 
  • drukuj
  • poleć artykuł
Komentarze użytkowników (1)
kotorozec, 2020-06-07 11:44:10
Piękne!!
Dodaj swój komentarz:


pozostało znaków:   napisałeś znaków:

Kontakt

tel. 56 621 02 32
biuro@toruntour.pl
formularz kontaktowy
 
 
   
Właścicielem i operatorem Toruńskiego Portalu Turystycznego funkcjonującego pod domeną toruntour.pl jest Toruński Serwis Turystyczny, Toruń, ul. Rabiańska 3 (mapa), tel. 66 00 61 352, NIP: 8791221083.
Materiały zawarte w Toruńskim Portalu Turystycznym www.toruntour.pl należą do ich autorów lub właściciela serwisu i są objęte prawami autorskimi od momentu powstania Portalu w 2015 r. Wszelkie wykorzystywanie w całości lub we fragmentach zawartych informacji bez zgody Wydawcy Serwisu jest zabronione.
Polityka cookies
 
Jeżeli chcesz opublikować swój artykuł lub napisać do Toruńskiego Portalu Turystycznego ponieważ gdzieś do tekstu wkradł się błąd, chcesz nawiązać współpracę lub po prostu przekazać swoją opinię, możesz to zrobić używając adresu mailowego biuro@toruntour.pl. Żadna wiadomość nie pozostanie bez odpowiedzi!
 
Zostań naszym patronem. Poznaj szczegóły i możliwości tutaj