Kamienica ul. Łazienna 16 (Dom Eskenów)

Zabytek gotycki z 2. poł. XIV w., wzniesiony przez burmistrza toruńskiego Henryka Hitfelda (zm. 1398 r.). 

Pierwotnie była to okazała gotycka 4-osiowa kamienica mieszczańska w charakterystycznym dla hanzeatyckiego Torunia typie domu-spichrza. W końcu XVI w. stała się monumentalnym domem wyposażonym w renesansowe detale zdobnicze, typowe dla Torunia i innych dużych miast północnoeuropejskich. W XIX w. została przekształcona na spichrz i w takiej formie pozostaje do dziś.

 

   
Z okresu średniowiecza unikatowym elementem jest wnęka umywalkowa w wysokiej sieni (na ścianie od ul. Ciasnej) - jest to jedyny dotąd znany przypadek umieszczenia takiej wnęki w wysokiej sieni w kamienicach toruńskich. Wnęka ma formę smukłą, profilowaną, zamknięta jest łukiem ostrym. Posiada poprzeczną deskę, do której przywieszone była naczynie z wodą.

 

 

Fragment północnej ściany wysokiej sieni z charakterystyczną dla kamienic toruńskich półokrągłą profilowaną wnęką. Została ona zrekonstruowana częściowo w czasie prac adaptacyjnych w latach 80. XX w. W jej obrębie widoczne są ślady sklepienia niezachowanej izby bocznej dobudowanej w okresie nowożytnym. W tym samym czasie nad nią powstała izba górna ze stropem wspólnym z wysoką sienią.

 

 

Fragment zachodniej ściany wysokiej sieni. Wysokie tynkowane wnęki były pierwotnie miejscem osadzenia dużych okien rozświetlających pomieszczenie wysokiej sieni.

 

 

Fragment stropu w wysokiej sieni z polichromiami renesansowymi z końca XVI w. w formie maureski

 

W 1518 r. burmistrz toruński Franciszek I Esken (ok. 1472-1537) - najstarszy z synów Erasma I, zakupił tę kamienicę od Rady toruńskiej (wcześniej Rada przejęła ją za długi od Jana Balchama). Przez następne dwa wieki dom ten stanowił siedzibę rodową rodziny Eskenów, a około 1590 r. został przebudowany z gotyckiego domu mieszkalnego na renesansową rezydencję mieszczańską.
Staraniem burmistrza Franciszka III Esken (1540-1601), wnuka Franciszka I, kamienica ta została wzbogacona o jeden z najwspanialszych zachowanych portali w Toruniu, wykonany z szarego piaskowca, a także o bramę przedstawiającą sceny z życia syna marnotrawnego (obecnie weksponowana w muzeum w Ratuszu Staromiejskim na stałej wystawie "Dawny Toruń. Historia i Rzemiosło Artystyczne 1231-1793") - przypisywane mistrzowi Willemowi van den Blocke.

 

Renesansowy portal z ok. 1590 r. w Domu Eskenów jest najstarszym zachowanym w Toruniu i jednym z najwspanialszych na ziemiach polskich portali renesansowych, zwracających uwagę badaczy już w XIX w. Jest najcenniejszym elementem wyposażenia tej kamienicy, a jednocześnie jednym z najlepszych przykładów kamiennej rzeźby renesansowej w Polsce.

Wyróżnia się nie tylko bogatą ornamentyką, ale przede wszystkim wysoką klasą artystyczną.

Po bokach łuku wejściowego przedstawiono parę uskrzydlwnych geniuszy trzymających w jednej ręce palmy, w drugiej wieńce, w których widnieją inicjały F, E oznaczające Franciszka Eskena - pierwszego z rodu właścicieli kamienicy, będącej siedzibą rodową tej toruńskiej rodziny patrycjuszowskiej przez niemal 200 lat (1518-1703).

Ponad zwornikiem z maską kobiecą, w architrawie widnieje w wieńcu kartusz herbowy Eskenów (tarcza z gwiazda ponad poziomym pasem, powyżej dwa rogi bawole z gwiazdą pośrodku). Wieniec ten trzymany jest przez fantastyczne figury fauna i kobiety, których ogony splatają się w renesansowy motyw roślinny. Eskenowie byli jedną z wielu rodzin mieszczańskich toruńskich, które uzyskały nobilitację i tytuł szlachecki nadawany przez królów polskich. Powszechna nobilitacja patrycjatu toruńskiego świadczyła o silnym stanie mieszczańskim Torunia, unikatowym na tle innych miast polskich. Wiązało się to z posiadaniem przez Toruń pełnego prawa szlacheckiego, co było niespotykane dla większości innych miast polskich.
Portal wieńczą dwie figury starorzymskich rycerzy po bokach, trzymające tarcze i włócznie. Rzeźby starorzymskich legionistów w symbolicznym znaczeniu pełnią rolę strażników domowych. Jednocześnie takie zastosowanie alegorii i cnót starożytnego Rzymu było w nowożytnym Toruniu częste i było wyrazem rozkwitającego tu specyficznego północnoeuropejskiego humanizmu w ramach panującego wtedy w Toruniu protestantyzmu (zwłaszcza kalwinizmu, luteranizmu). Wiązało się to z kultem antyku, filozofią stoicką, idealizacją republikańskich cnót starożytnego Rzymu, a także współczesnej Wenecji. Jednak najwspanialszym dziełem tego specyficznego dla Torunia humanizmu kalwińskiego była dekoracja Sali Rady (na wzór starorzymski zwanej Salą Senatu).

 

 

Dębowe manierystyczne (ok. 1590 r.) drzwi z portalu umieszczone są obecnie w muzeum w Ratuszu Staromiejskim na stałej ekspozycji "Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystyczne 1233-1793". Całe bogato rzeźbione, w polu środkowym scena pożegnania syna marnotrawnego.

 

 

W 1703 r. kamienica ta stała się własnością kupca Samuela Schiedlera, a następnie Walentego Mariańskiego. Od 1764 r. znajdowała się w posiadaniu elbląskiej rodziny Friese, a w 1825 r. - Jana Telka i jego małżonki Heleny Renaty Klaszewskiej, którzy poczynili już pewne zmiany przystosowujące budynek do celów magazynowych.

 

Od 1844 r. kamienica ta była własnością firmy kupieckiej L. Damman i Kordes, która dokonała radykalnych przekształceń, pozbawiając budynek wielu gotyckich i renesansowych cech, ujednolicając go w stylu klasycznym i przeznaczając na spichrz. W takim kształcie przetrwał do dziś. Zmieniono wówczas układ kondygnacyjny oraz gruntownie przebudowano otwory okienne i dach. Przy tej zmianie wykorzystano znaczną ilość dawnych materiałów budowlanych, zwłaszcza cegły i drewna, co jest wyraźnie widoczne w układzie plastycznym elewacji.
W latach 1980-1989 staraniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków budynek ten przystosowano do potrzeb muzealnych.
Z okresu, kiedy był siedzibą Eskenów pochodzi bogaty, renesansowy portal z piaskowca autorstwa Willema van den Blocke z Gdańska i ozdobne piaskowcowe zworniki. Niegdyś wejście do kamienicy poprzedzone było charakterystycznym przedprożem, rozebranym jednak w XIX w.
Na parterze w wysokiej sieni znajduje się polichromowany, renesansowy strop z końca XVI w. Poza wymienionymi nie pozostało nic z dawnego wyposażenia.

 

Po przeprowadzonych pracach, od 1991 roku mieści się tu muzeum. W wyniku przeprowadzonych prac zachowano jedynie elewację z dawnym podziałem, wewnątrz przywrócono wielką sień oraz zachowano drewniane kondygnacje w pionie żurawia. Pozostałe podziały w nawiązaniu do poprzednich są współczesne.