Fort Przyczółek Mostowy

 

Najstarsze umocnienia chroniące od południa (od Kujaw) toruński most na Wiśle powstały w 1658 r. Ich twórcami byli Szwedzi okupujący Toruń w czasie "potopu", broniący się przed wojskami polskimi i cesarskimi oblegającymi Toruń. U południowego krańca "mostu polskiego" zbudowali wtedy trójkątny szaniec, a na Kępie Bazarowej szaniec na rzucie kwadratu o trzech skrzydłach (rycina obok z 1658 r. z obwarowaniami i zniszczonym "mostem niemieckim").

Po zdobyciu Torunia przez Polaków w 1659 r. i odbudowie zniszczonego „mostu niemieckiego”, umocnienia Kępy Bazarowej i przyczółka nieznacznie rozbudowano. W takiej formie doczekały one kolejnego szwedzkiego oblężenia, w roku 1703.

 

W kolejnych dziesięcioleciach obwałowania te nie były utrzymywane i nie zachowały się, a w ich miejscu wyrosła niewielka osada Majdany (dziś jedyną pamiątką po niej jest ulica o tej nazwie - jedyna prowadząca na Kępę Bazarową).

Ponowne fortyfikowanie tego terenu miało miejsce w 1813 r. i dokonane zostało przez Francuzów, przygotowującyh Toruń do obrony przed nadciągającymi wojskami rosyjskimi, podążającymi za wycofującą się i rozbitą armią napoleońską (zobacz: Toruń napoleoński. Napolen w Toruniu).

 

Obwarowania na Majdanach, mapa z 1816 r., orientacja północna

 

Po zajęciu Torunia przez Rosjan w 1813 r. zbudowano zespół umocnień przyczółka mostowego składający się z dwóch ziemnych bastionów połączonych kurtyną i dodatkowego trzeciego bastionu, który z pozostałymi połączony był palisadą. Taka sama palisada zabezpieczała drogę dojazdową do mostu na Wiśle.

 

Dopiero Prusacy, władający na mocy kongresu wiedeńskiego Toruniem od 1815 r., w miejscu dotychczasowych bastionów zaprojektowali i zbudowali w latach 1824-1828 nowy obiekt obronny. Był to duży poligonalny fort z wałami otoczonymi mokrą fosą, na którego dziedzińcu wniesiono trójkondygnacyjną reditę koszarową. Dzieło to, rozbudowywane w następnych latach, zachowało się do dziś.

 

Projekt fortu Przyczółek Mostowy z 1824 r., orientacja południowa

 

 

Kilka lat później fort powiększono od północnej strony o dwa nowe bastiony ulokowane nad brzegiem Wisły (konkretnie nad jej odnogą - Polską Wisłą), pomiędzy którymi usypano ziemny szaniec w kształcie okręgu. Oba bastiony połączono kurtyną.

Podobny ziemny wał, dodatkowo zabezpieczony fosą, łączył nowe umocnienia z właściwym przyczółkiem, nazywanym teraz Przedmościem Górnym.

 

Fort Przyczółek Mostowy na mapie z 1838 r., orientacja południowa

 

Powstał w ten sposób obiekt zamknięty z wewnętrznym dziedzińcem. Całe założenie fortowe miało rozpiętość na linii płd.-zach. - płn.-wsch. ok. 500 m i tyle samo na linii płn.-zach. - płd.-wsch.

W 1861 r. od strony Bydgoszczy, po południowej stronie Wisły dotarła do Torunia kolej żelazna. W roku następnym przedłużono linię kolejową do Kutna (Warszawy). Budowę dworca kolejowego w 1861 r. zdecydowano zrealizować w możliwie najbliższej lokalizacji względem centrum Torunia. Wybrano fort Przyczółek Mostowy, a konkretnie jego obszerny dziedziniec. W ten sposób toruński najstarszy dworzec kolejowy (Toruń Główny) do dziś (po kolejnych jego rozbudowach i przebudowach założenia fortowego) zlokalizowany jest nadal wewnątrz fortu. 

Obok: fragment mapy z 1863 r. Na czerwono oznaczono pierwotny budynek dworcowy istniejący w latach 1861-1873)

 

Wobec rozwoju kolei i infrastruktury kolejowej (w tym budowa nowego mostu kolejowo-kołowo-pieszego) fort tracił swe walory i funkcje obronne i został dostosowany do nowych okoliczności. Po 1873 r. przebudowano dwa nadwiślańskie bastiony fortowe nadając im formę ziemnych redut ze skazamatowanymi trawersami na wałach, a także zlikwidowano ziemne kurtyny. Również w tym czasie zbudowano nowy, zachowany do dziś budynek dworca. Wiązało się to z rozbudową tutejszego węzła kolejowego i budową nowej linii kolejowej wychodzącej stąd w kierunku Królewca (Istenburga; zobacz: Most im. E. Malinowskiego).

Obok: fragment mapy z lat 1873-1877

Fort był rozbudowywany i nieco prtzekształcany w latach 80. XIX w. i wobec rozbudowy Twierdzy Toruń o pierścień zewnętrzny zmniejszyła się jego ranga. Przekształcono go wówczas w składnicę amunicji dla fortów południowych pierścienia zewnętrznego.

 

Po włączeniu Torunia do II Rzeczypospolitej w 1920 r. fort nadal był w rękach toruńskiego garnizonu, tym razem polskiego (zobacz: Toruń międzywojenny). Określany był jako Koszary Żymirskiego, był miejscem stacjonowania VIII Szwadronu Taborów i siedzibą Okręgowego Zakładu Mundurowego.

 

Podobnie jak cała XIX-wieczna Twierdza Toruń, tak i fort Przyczółek Mostowy przestał pełnić swoje funkcje militarne ostatecznie po II wojnie światowej. Został przejęty przez administrację cywilną. Ulokowano tu zakład mleczarski produkujący sery topione, działający do dziś.

Natomiast stok fortu na przedpolu został zagospodarowany jako Park Tysiąclecia wraz z szeroką na 20 m mokrą fosą fortu. Dostępna jest również kaponiera główna oraz osłaniający ją rawelin z podręczną prochownią i wartownią dla załogi. Elementy te nie są jednak uporządkowane i zagospodarowane, popadają niestety w dewastację, jak wiele innych obiektów XIX-wiecznej Twierdzy Toruń (zobacz: Dewastacja Twierdzy Toruń).