Kościół św. Janów i klasztor pocysterski (pobenedyktyński) w Chełmnie
Jeden z najcenniejszych zabytków Chełmna, ciekawy i nieszablonowy o dwukondygnacyjnym wnętrzu nawowym, bogato wyposażonym w dzieła wysokiej klasy.
LokalizacjaChełmno, Stare Miasto, ul. Dominikańska / Klasztorna
290 m na wsch. od Rynku
45 km na płn. od Torunia
Od początku istnienia Chełmna w obecnej lokalizacji (tj. od poł. XIII w.) była w tym miejscu rezydencja krzyżacka (ale właściwy zamek był w Starogrodzie), czego pozostałością jest XIII-wieczna Wieża Mestwina, włączona w zabudowania klasztorne. Prawdopodobnie jeszcze przed 1266 r. sprowadzono tutaj cysterki, którym miasto rok później przekazało 4 parcele budowlane przy drewnianych jeszcze wtedy umocnieniach miejskich wraz z bramą miejską (Merseburską). W XV w. (przed 1483 r.) cysterki zmieniły reguły zakonne na benedyktyńskie, gdzie jedną z przełożonych była siostra Mikołaja Kopernika - Barbara.
Od 1579 r. przełożoną klasztoru była Magdalena Mortęska, która założyła tu szkołę żeńską, jedną z najbardziej znanych i postępowych w Polsce, także bibliotekę klasztorną; klasztor stał się wówczas ostoją polskości i ośrodkiem kultury. Już w tymże roku klasztor chełmiński przyczynił się do wskrzeszenia klasztoru benedyktynek w protestanckim Toruniu, gdzie przebywała tylko jedna zakonnica
Dzięki niej stał się także centrum tzw. reformy chełmińskiej zgromadzenia benedyktynek, promieniującej na konwenty w całej Polsce. Za rządów ksieni Mortęskiej prowadzono w klasztorze chełmińskim wiele prac budowlanych. Gruntowanie przebudowano zabudowania klasztorne. Przed 1598 r. powstała przy prezbiterium kościoła klasztornego kaplica św. Marii Magdaleny. Do niej dobudowano w 1603 r. kolejne kaplice: św. Benedykta i św. Anny wraz z kryptami grobowymi oraz podwyższono wieżę.
W 1821 r. władze Królestwa Prus dokonały kasaty zakonu, a wkrótce (1825 r.) klasztor objęły siostry Miłosierdzia (do dziś).
Przed 1866 r. obszar klasztoru powiększono o trzy działki położone w północnej pierzei ulicy Dominikańskiej. W 1886 r. odnowiono ołtarze w kościele klasztornym, a następnie przekształcono kaplicę św. Marii Magdaleny. Przed 1888 r. została rozebrana kaplica św. Anny, a kaplica św. Benedykta obniżona i zamieniona na składzik.
Widok na klasztorny kościół św. Janów spod skarpy
Z całego zespołu klasztornego na specjalną uwagę zasługuje gotycki kościół św. Janów (Chrzciciela i Ewangelisty), budowany ok. 1290-1330 r. Po kościele farnym jest on najcenniejszym zabytkiem Chełmna.
Kościół salowy z prezbiterium pięciobocznym (trójbocznie zamkniętym), nad szczytem zachodnim prostokątna wieżyczka.
Kościół salowy z prezbiterium pięciobocznym (trójbocznie zamkniętym), nad szczytem zachodnim prostokątna wieżyczka.
Do wnętrza z dziedzińca prowadzi manierystyczny, bogato zdobiony portal piaskowcowy z 1619 r. Stanowi on dzieło kamieniarza z kręgu warsztatów toruńskich.
Wnętrze
Wnętrze jest bogato wyposażone głównie z okresu działalności Mortęskiej, a uwagę zwraca wsparta na rzędzie filarów wydatna empora - chór dla zakonnic - powodująca, że wnętrze w części nawowej jest dwupiętrowe. Na dolnej kondygnacji (przeznaczonej dla osób świeckich) mamy prezbiterium i nawę główną rozdzieloną na dwa człony filarami empory. Od strony południowej rółwnolegle do osi kościoła znajdują się kaplice z przedsionkami.
Stosunkowo nieduże wnętrze jest bogato wypełnione dziełami sztuki w postaci malarskich i rzeźbiarskich dekoracji, jednak ta obfitość nie sprawia wrażenia przeładowania.
W prezbiterium wysokiej klasy ołtarz główny o bogatej konstrukcji z przełomu XVII i XVIII w. Po jego bokach w dolnej kondygnacji umieszczono akantowe uszaki i figury św. Piotra i św. Pawła.Górna kondygnacja ołtarza również ujęta jest kręconymi kolumnami (jednak pojedynczymi)z postaciami aniołów, św. Józefa i św. Rocha. Całość wieńczy figura Chrystusa z kulą świata.
Obraz główny z Marią i św. Janem Chrzcicielem i św. Janem Ewangelistą powstał w XIX w.
W naczółku części głównej ołtarza obraz Zwiastowania z XVIII w., wyżej Boże Narodzenie oraz Koronacja Marii z XIX w.
W kaplicy północnej (Marii Magdaleny) m.in. płyta nagrobna Arnolda Lischorena wykonana po 1275 r. we Flandrii i stamtąd sprowadzona - to najstarszy zachowany nagrobek na Ziemi Chełmińskiej, jeden z najstarszych na Pomorzu Nadwiślańskim.W obecne miejsce została wmurowana wtórnie w 1932 r.
Jest to płyta z czarnego wapienia o wymiarach 1,4 x 2,8 m. Rytowana kompozycja przedstawia stojącą w gotyckiej arkadzie ksienię z pastorałem i księgą. U jej stóp klęczy niewielka postać męska. Nad arkadą aniołowie z kadzielnicami. Całość obiega napis majuskułowy łaciński, w tłumaczeniu: "We wrześniu Roku Pańskiego 1275 zmarł Arnold syn Gotfryda Lischorena, niech kości jego spoczywają w pokoju; drugi świeżej pamięci Woico; trzeci Konrad".
Z zachowanych dokumentów możemy poznać jedynie Gotfryda Lischorena, który pochodził ze Śląska, wraz z opatką Zofią (najpewniej to ona została przedstawiona jako główna postać na płycie) jest wymieniany w 1275 r. jako mieszczanin chełmiński. W 1285 r. nadano mu wieś Czyste. Następnie przeniósł się do Torunia.
Gotycka rzeźba Chrystusa w Grobie przedstawia monumentalną postać o wysokości 2,7 m. Powstała ok. 1380 r. jako rzeźba Chrystusa Misteryjnego z ruchomymi rękami. Używana była w czasie wielkopiątkowych uroczystości do szczególnych przedstawień franciszkańskich, kiedy zdejmowano ją z krzyża i składano w grobie.Ekspresyjnie wyrazona twarz Chrystusa, ukształtowana niezwykle naturalistycznie, o rozchylonych ustach przeznaczona była do oglądania z dołu. Ekspresję całości podkreśla forma wydatnych żeber.
Gotyckie malowidła ścienne z połowy XIV w., obiegające wnętrze empory zakonnej w formie wąskiego fruzy pod oknami. To cenny zabytek malarstwa gotyckiego. Przedstawiono tu 44 sceny. Po stronie południowej i wschodniej zilustrowano księgę biblijną Pieśni nad Pieśniami. Po stronie zachodniej malowidła uległy w ciągu stuleci przekształceniom i nie zawsze można zidentyfikować ich treść. Ścianę północną zdobią sceny z życia Chrystusa i Marii, zakończone Ukrzyżowaniem
Manierystyczne epitafium pamięci zmarłych zakonnic z 1599 r ze sceną Wskrzeszenia Łazarza, dzieło warsztatu gdańskiego lub toruńskiego. Umieszczone w kaplicy św. Marii Magdaleny. Wykonane w piaskowca, a płaskorzeźbiona tablica środkowa z czerwonego marmuru. 
Między kaplicą a ołtarzem głównym obraz Pietà z kręgu wybitnego malarza toruńskiego, Bartholomäusa Strobla. Jest to dzieło wysokiej klasy, zwracające uwagę dramatyczną ekspresją obrzmiałej z bólu twarzy Chrystusa. Charakterystyczne dla malarstwa Strobla jest efekt światłocieniowy mrocznego tła i jasnego ciała i prześcieradła.W kaplicy południowej (św. Antoniego) m.in. ołatrz św. Wincentego a Paulo, w którego antependium do niedawna znajdowały się relikwie bł. Jana z Łobdowa (z Torunia) franciszkanina, przeniesione w XIX w. z franciszkańskiego kościoła św. Jakuba i Mikołaja po kasacie klasztoru.
Renesansowe stalle z końca XVI w. pokryte intarsjowanymi ornamentami o motywach geometrycznych i roślinnych, ornamentem okuciowym, główkami kobiecymi i główkami puttów.
W XVIII w. stalle przebudowano dodając nową dekorację - złocony ornament akantowy i malowane postaci świętych w arckadach: Jana Nepomucena, Kajetana i Onufrego, Scholastykę, Maura i Benedykta.
Manierystyczny prospekt organowy należy do najstarszych takich zabytków w Polsce. Powstał w latach 1613-1619. Jest 2-kondygnacyjny. Składa się z 5-elementowej części głównej i 3-częściowego pozytywu przedniego. Wieże ozdobione są postaciami Michala Archanioła i muzykujących aniołów, puttami i hermami. Balustradę zdobią 4 tonda z postaciami świętych, od lewej: św. Stanisław Kostka, św. Placyd, św. Bernard z Clairvaux oraz św. Maur.► Więcej >>>
Skarbiec klasztorny
Część z pamiątek zgromadzonych w skarbcu klasztornym sięga średniowiecza. Wśród najstarszych jest m.in. wyobrażenie głowy św. Jana Chrzciciela na Misie. To ciekawy przykład rzeźby gotyckiej, powstały ok. 1380-1400 r. Ukazuje charakterystyczną dla tradycji mistycznej ekspresyjnie potraktowaną twarz, w okolicach włosów i brody opracowanych starannie. Przedstawienia takie były w średniowieczu popularne.
Od niedawna otwarta dla zwiedzających jest również gotycka piwnica klasztoru. Można się w niej przenieść do czasów średniowiecza. Historycy uważają, że kiedyś znajdować się tam mogła lodownia.
