Kościół św. Jakuba i Mikołaja (pofranciszkański) w Chełmnie

 

Franciszkanie zostali sprowadzeni do Chełmna w 1258 r.; był to drugi po toruńskim konwent franciszkański w państwie krzyżackim (zobacz: Franciszkanie toruńscy). Zakon skasowano w 1806 r., rozebrano budynki klasztorne, a kościół w latach 1828-61 był zamknięty, następnie od 1868 r. służył jako szkolny dla gimnazjum, zbudowanego w miejscu rozebranego w 1. poł. XIX w. klasztoru.

Kościół konsekrowano ok. 1346 r. Jest to budowla trójnawowa o układzie halowym (pseudobazylikowym), z prosto zamkniętym prezbiterium i wysmukłą sygnaturką, w górnej części ośmioboczną; od strony wschodniej i zachodniej efektowne szczyty schodkowe, bogato rozczłonkowane.

Budowla posiada bardzo zwartą i konsekwentną kompozycję, składającą się z dwóch części o podobnej długości: korpus nawowy 28 m, prezbiterium 24 m.

Kościół jest czołowym przykładem architektury franciszkańskiej w Polsce.

Wewnątrz nawy uzyskały piękne gwiaździste sklepienia (na wysokości 21,3 m), natomiast w prezbiterium, sklepionym znacznie wcześniej, zastosowano prosty układ krzyżowy, ozdobiony jednak wyjątkowej urody zwornikami z wizerunkiem Chrystusa nad ołtarzem głównym i symbolami czterech Ewangelistów w dalszej kolejności. 

Kościół ogołocony z pierwotnego wyposażenia w XIX w. Ołtarz wielki pseudogotycki z XIX w., wystrój malarski z okresu po 1908 r. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium neogotycki ze sceną Zwiastowania NMP, w oknie zachodnim z postaciami partonów kościoła z 2004 r.

W trakcie prac renowacyjnych we wnętrzu świątyni w latach 2006-2007 odkryto na ścianach prezbiterium i korpusu nawowego, pod cienką warstwą pobiały, średniowieczne malowidła figuralne pochodzące najprawdopodobniej z przełomu XIV i XV w. W prezbiterium można m.in. podziwiać przedstawienia św. Franciszka, św. Jana Chrzciciela, Chrystusa na krzyżu.

Franciszkanie, kładący nacisk na wszelkiego rodzaju misteria w zakresie metod ewangelizacyjnych, organizowali m.in. misteria pasyjne, gdzie głównym elementem była monumentalna, licząca 2,7 m rzeźba Chrystusa z ok. 1380 r., o ruchomych ramionach, umożliwiających zdejmowanie jej z krzyża i składania do grobu. Obecnie jest przechowywana w kościele Świętych Janów. Tradycja przekazuje, iż rzeźba ta wisiała na krzyżu o wysokości kilkunastu metrów. Z przebitego boku, dzięki znajdującemu się wewnątrz zbiorniczkowi, wyciekał płyn imitujący krew. Jest to jedna z dwóch rzeźb tego typu zachowana w Polsce i jedna z około czterdziestu, jakie są na świecie.

Franciszkanie rozwijali także kult świętych i błogosławionych, przede wszystkim franciszkanina, bł. Jana z Łobdowa.

 

W czasie reformacji konwent chełmiński całkowicie się rozpadł. 1 października 1539 r. nie było już w klasztorze zakonników, a biskup Tideman Giese oddał zabudowania przejściowo na potrzeby mieszczan toruńskich, którzy uciekli z Torunia w obawie przed szerzącą się tam epidemią. Kościół stał pusty przez ponad 40 lat. 

Po powrocie franciszkanów, w XVIII w. kościół otrzymał nowe wyposażenie: ołtarze boczne i organy. W 1630 r. do ołtarza głównego powstał obraz Matki Boskiej Porcjunkuli ze św. Franciszkiem. W 1644 r. ufundowano nowe stalle zakonne ozdobione licznymi, bogato złoconymi rzeźbami oraz scenami z życia św. Franciszka i św. Antoniego. Do kościoła dobudowano także cztery kaplice: Matki Bożej Bolesnej fundowaną przez wojewodę chełmińskiego Melchiora Wejhera; Krzyża Świętego, której fundatorem był wojewoda parnawski Jan Biberstein-Zawadzki, trzecią św. Antoniego Padewskiego zwaną Leskich, czwartą - fundował kasztelan chełmiński Olbrycht Czerski; wszystkie kaplice rozebrano w XIX w., po kasacji zakonu.

Wznowiono kult bł. Jana z Łobdowa. W 1617 r. gwardianem był wybitny muzyk doby baroku Wojciech Dembołęcki, pochodzący z pobliskich Konojad. Ten szlacheckiego pochodzenia franciszkanin zasłynął później jako kapelan lisowczyków. Jako gwardian nie tylko czuwał nad religijnym i materialnym poziomem życia konwentu, ale także komponował utwory muzyczne. Zapewne po zakończeniu prac remontowych, 8 września 1623 r., kościół doczekał się powtórnej konsekracji, której dokonał biskup Jan Kuczborski. W dwa lata później konwent chełmiński podniesiono do rangi siedziby kustodii obejmującej klasztory w Chełmży, Nieszawie, Inowrocławiu, Radziejowie, Dobrzyniu i Wyszogrodzie. W 1636 r. w chełmińskim klasztorze zebrała się kapituła franciszkańskiej prowincji polskiej.