Kałdus: Góra św. Wawrzyńca

 

Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie to historyczne, przedlokacyjne Chełmno - największy w tej części Słowiańszczyzny Zachodniej ośrodek społeczno-gospodarczy i polityczny o znaczeniu ponadlokalnym. Usytuowany jest na wysokiej silnie porozcinanej krawędzi doliny Wisły, bezpośrednio przy Górze Św. Wawrzyńca będącej w istocie starym kopcem kryjącym pozostałości grodu łużyckiego sprzed około 2,7 tysiąca lat. Szczególny rozwój ośrodka chełmińskiego związany był z istnieniem przy Górze Św. Wawrzyńca, miejsca kultu pogańskiego stanowiącego dla lokalnej wspólnoty plemiennej centralny punkt przestrzeni społeczno-osadniczej, gdzie odbywały się liczne uroczystości religijne i zgromadzenia plemienne. Podczas nich, na kamiennym ołtarzu usytuowanym u podnóża Góry, składano bogom i demonom krwawe ofiary poświęcając w tym celu zarówno zwierzęta, jak i niekiedy ludzi (chrześcijan?).

 

Górą św. Wawrzyńca nazywany jest wał antropogeniczny na krawędzi wysoczyzny chełmińskiej stromo opadającej tu do pradoliny Wisły, w miejscowości Kałdus, będący pozostałością grodu łużyckiego (VII-V w. p.n.e.).
Góra stanowi także rezerwat roślinności ciepłolubnej.

 

 

W wyniku prowadzonych w latach 1996-2003 przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu badań archeologicznych u podnóża Góry, na cyplu wysoczyzny opadającej stromo w pradolinę Wisły, stwierdzono wczesnośredniowieczny (ok. 1. poł. X w.) zespół osadniczy (grodzisko, osadę podgrodową, cmentarzysko) o powierzchni ok. 15 ha. Zespół ten rozwinął się na miejscu wspomnianego grodziska kultury łużyckiej i związany był z istnieniem przy Górze ośrodka kultu pogańskiego.

 

Osada ta miała ponadlokalne znaczenie i była największą z wielu podobnych w tej części zachodniej słowiańszczyzny, a jej rozwój związany był z krzyżowaniem się tu szlaków komunikacyjnych: nadwiślańskiego (Bałtyk-Kujawy) i Ruś-Kołobrzeg. Znaleziska archeologiczne w postaci setek grobów oraz towarzyszących im wielu tysięcy przedmiotów świadczą o interregionalnych kontaktach mieszkańców tego ośrodka. Naczynia, monety, biżuteria, broń pochodzą z Rusi, Skandynawii, Wysp Brytyjskich i innych obszarów Europy Zachodniej.
Ośrodek ten wiązany jest przez badaczy z pierwotną lokalizacją Chełmna (Colmen).
W 2. poł. X w. w trakcie podboju Pomorza Nadwiślańskiego miejsce to znalazło się pod zwierzchnictwem państwa piastowskiego. Utworzono tu jeden z głównych, ale nielicznych grodów administracyjno-militarnych państwa pierwszych Piastów, a na początku XI w. rozpoczęto budowę fortyfikacji grodowych i wczesnoromańskiej świątyni. Jednak już w latach 30. XI w. nastąpił kryzys ośrodka, a być może w związku z reakcją pogańską zaniechano też dalszej budowy kościoła i nastąpił nawrót praktyk pogańskich.

 

Odkrycia archeologiczne, wschodnia część reliktów bazyliki wczesnoromańskiej, 1 poł. XI w. 

 

Odkryte w końcu lat 90. XX w. fundamenty kamienne (granit, piaskowiec) wczesnoromańskiej świątyni są o tyle sensacyjne, że jest to pierwsza z terenu Pomorza świątynia, rozmiarami (17 x 37 m) odpowiadająca założeniom budowlanym bazylik w Gnieźnie i Poznaniu. Fundatorem mógł być Bolesław Chrobry lub jego syn Mieszko II. Na podstawie zarysów fundamentów można stwierdzić, że miała to być bazylika trzynawowa z trzema absydami, bezwieżowa. Pierwotne Chełmno musiało więc być silne ekonomicznie i demograficznie, skoro tu zdecydowano o tworzeniu ośrodka chrześcijańskiego, a nawet biskupstwa, o czym wspomina w swoim dziele Historiae Poloniae Jan Długosz. Do czasu tego odkrycia zapisy Długosza uznawane były przez historyków za niewiarygodne.
Ową bazylikę zaczęto budować na miejscu wcześniejszego kamiennego stosu ofiarnego, będącego miejscem kultu pogańskiego i składania ofiar bóstwom sprzed poł. X w.; stwierdzono tu m.in. liczne szczątki zbóż oraz zwierząt – krów, kóz, owiec, a także uszkodzoną czaszkę dorosłego mężczyzny.
Budowa bazyliki nie została ukończona, być może z powodu reakcji pogańskich plemion okolicznych i nawrotu praktyk pogańskich w latach 30. XI w. - czego ślady również zostały odkryte.

 

 

Najstarsza pisemna wzmianka dotycząca Chełmna znana jest z tzw. falsyfikatu mogileńskiego, pochodzącego rzekomo z 1065 r., a dotyczącego uposażenia klasztoru benedyktyńskiego w Mogilnie, w skład którego wchodziło także Chełmno (Culmine).
W XII-XIII wieku przedlokacyjne Chełmno pełniło rolę stolicy kasztelanii. Ostateczny kres słowiańskiemu Chełmnu przyniosły najazdy pruskie z lat 20. XIII w. W 1222 r. książę mazowiecki Konrad, który swoim władaniem obejmował Ziemię Chełmińską, przekazał ten gród wraz z wieloma innymi biskupowi misyjnemu Chrystianowi.

 

W tym miejscu badania archeologiczne były prowadzone w latach 1876-1905, a rozpoczęcie prac badawczych wiąże się z powstałym w 1875 r. Towarzystwem Naukowym w Toruniu, które podjęło szereg działań zmierzających do badania i gromadzenia pamiątek przeszłości Pomorza Nadwiślańskiego. Następne badania prowadzono w 1957 r. oraz w 1969-1970.
Najbardziej jednak spektakularne i sensacyjne odkrycia miały miejsce podczas wykopalisk prowadzonych systematycznie w latach 1996-2003 przez Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, kiedy to odkryto fundamenty rozpoczętej budowli bazyliki wczesnoromańskiej, a także m.in. groby komorowe o nieznanym Słowianom sposobie pochówku; wyposażenie grobów w naczynia (misy brązowe, drewniany talerz z brązowymi pozłacanymi okuciami zdobionymi motywem drzewa życia, bogato zdobione wiaderka), fragmenty luksusowych tkanin, ozdoby ze srebra, kamieni półszlachetnych i kryształu górskiego, miecz inkrustowany srebrem sugerują, że osoby te należały do miejscowych elit.

Zarówno nieznany Słowianom sposób pochówku w grobach komorowych, jak i występujące w grobach przedmioty luksusowe, często importy obcego pochodzenia wskazują na to, że co najmniej część z tych osób wywodziła się z obszarów północnych, zapewne z Danii, co z kolei świadczy o silnych kontaktach ze Skandynawią.
Wśród innych znalezisk szczególnie cenna jest też kolekcja 16 srebrnych monet z czasów Bolesława Kędzierzawego, różne inne pojedyncze monety, pozostałości naczyń z VII w. (kilkaset tysięcy fragmentów), a nawet odlane w brązie ozdoby i narzędzia z czasów kultury łużyckiej sprzed naszej ery.

 

Brązowe okucie w formie przedstawiającej modlącą się kobietę, symbolika chrześcijańska, XI-XII w., przedmiot odkryty na grodzisku, w miejscu składania ofiar bóstwom pogańskim, wyrób zapewne północeuropejski.

 

Brązowa zapinka tarczowata ze szklanym oczkiem i wytrawionym na nim znakiem krzyża, XI-XII wiek, przedmiot odkryty na grodzisku w miejscu składania ofiar bóstwom pogańskim, wyrób zapewne zachodnioeuropejski lub jego naśladownictwo, zapinka służąca do spinania szat

 

Krążek z poroża, zapewne kamień do gry, na przedniej stronie zdobienie w formie okręgów: większych, koncentrycznie wpisanych w siebie oraz mniejszych, umieszczonych na obrzeżu krążka; symbolika kosmologiczna lub chrześcijańska; z tyłu napis runiczny o treści "przedmiot Iona" (chrześcijańskie imię Jan), odkryty na grodzisku w miejscu składania ofiar bóstwom pogańskim; wyrób zapewne skandynawski z XI-XII wieku

 

Szklana kolia z bursztynowym paciorkiem odkryta w jednym z grobów na cmentarzysku szkieletowym, XII wiek, założona na szyję zmarłej kobiety; produkt zapewne miejscowy

 

Srebrny denar księcia czeskiego Brzetysława (lata 1038-1055) stanowiący jeden z elementów skarbu siekańcowego znalezionego w grobie; srebro w postaci monet i ozdób zachowanych w całości lub we fragmentach, o wadze około stu dwudziestu gram, znajdowało się w skórzanym mieszku w okolicach prawej, górnej kończyny zmarłej kobiety

 
W 1. poł. XIII w. dawny teren osadniczy Chełmna pod Górą św. Wawrzyńca został wyludniony, co związane jest z jego przeniesieniem i lokacją miasta Chełmno przez Krzyżaków w 1233 r. (1232 r.) na terenie dzisiejszego Starogrodu. W latach 40. XIII w. pod Górą św. Wawrzyńca powstała niewielka krzyżacka strażnica Potterberg, która zabezpieczała dostęp do Chełmna (Starogrodu), jednak po kilku latach, kiedy zagrożenie ze strony księcia pomorskiego Świętopełka minęło, została ona porzucona i aż do końca XVII w. nie pojawiło się tu żadne osadnictwo. Dopiero pod koniec XVII w. wybudowano tu drewnianą kaplicę św. Wawrzyńca i pustelnię, która w 1. poł. XIX w. popadła w ruinę i została rozebrana.