Mury miejskie (obronne)

Z dawnego obwodu toruńskich murów liczącego 2,8 km do dziś został tylko nieco ponad 1 kilometr.

W Toruniu zarówno Stare Miasto, jak i Nowe Miasto posiadały swoje systemy obronne już od XIII w. Oba miasta miały w zdecydowanej większości podwójną linię murów, z wyjątkiem odcinka nadwiślańskiego. Dziś to właśnie ten odcinek jest najdłuższym zachowanym.

 

Południowy, nadwiślański odcinek murów obronnych na miedziorycie Christiana Daniela Pietescha z wydanej w 1684 roku książki Johanna Christopha Hartknocha - profesora toruńskiego Gimnazjum Akademickiego - pt. "Alt - und Neues Preussen" ("Stare i Nowe Prusy")

 

Poza tym fragmenty murów wraz z innymi elementami średniowiecznego (XIII-XIV w.) i nowożytnego (XVII w.) systemu fortyfikacyjnego znaleźć można m.in. wzdłuż południowego i północnego odcinka ulicy Podmurnej, a fragmenty murów nowomiejskich zachowały się przy terenie dawnego kościoła św. Mikołaja i klasztoru Dominikanów, wzdłuż ul. Międzymurze oraz między ul. Piernikarską a dawnym młynem garbarskim. Z kolei w nawierzchni północnego odcinka ulicy Fosa Staromiejska odmiennym brukiem zaznaczono przebieg murów rozebranych w końcu XIX w. (>>>)

 

Typologicznie mury obronne Torunia należą do systemów obronnych miast południowego pobrzeża Bałtyku z wpływami budownictwa warownego ukształtowanego w okresie krucjat na bliskim wschodzie, ale również we Flandrii i innych miastach hanzeatyckich Pomorza Zachodniego, Brandenburgii i Lubeki.

 

Dawne, średniowieczne mury miejskie zostały w większości rozebrane w czasie zaboru pruskiego w latach 1873-1889, głównie w części wschodniej, zachodniej i północnej toruńskiego Średniowiecznego Zespołu Miejskiego.
Jednak już po 1815 r. władze zaborcze rozpoczęły przekształcanie Torunia w jedną z najpotężniejszych twierdz w Królestwie Pruskim. Powstał wówczas tzw. pierścień wewnętrzny, który po kilkudziesięciu latach uzupełniono twierdzą fortową w postaci pierścienia zewnętrznego. Więcej o Twierdzy Toruń tutaj.

 

Mury obronne wyposażone były w ganki strażnicze. W Toruniu były różne typy takich ganków: na murowanych arkadach (jak tu na fotografii), nadwieszonych łukach wspartych na konsolach, uskokowych nadwieszkach lub drewniane ganki spoczywające na belkach (jak na zachowanym fragmencie przy Krzywej Wieży).

 

Toruń praktycznie od początku istnienia, tj. od połowy XIII wieku, był jednym z najsilniej ufortyfikowanych miast europejskich. Otoczony był podwójnym (tzw. mur wysoki od wewnątrz miasta i dodany na pocz. XIV w. mur niski z zewnątrz) pierścieniem murów obronnych z obmurowaną fosą szerokości 20 - 40 m wypełnioną wodą pomiędzy nimi (jedynie od strony Wisły mur był pojedynczy). W ciągu kolejnych lat i wieków mury ciągle udoskonalano - były podwyższane, wzmacniane, rozbudowywane; po raz pierwszy już w końcu XIII wieku.

Mury XIII-wieczne, dochodzące do 5,5 m wysokości miały szerokie blanki - około 2,75 m, z otworami obserwacyjnymi w co drugiej. Mury podwyższane na pocz. XV w. osiągnęły wysokość 8 - 9,5 m; wtedy też zlikwidowano krenelażowe zwieńczenia murów.

 

Ślady dawnego blankowania murów zlikwidowanego w czasie rozbudowy na pocz. XV w. Fragment murów w odcinku nadwiślańskim

 

Jako pierwsze zaczęto budować mury od zachodniej i północnej strony Starego Miasta. Zachowany do dziś fragment zachodniego odcinka murów obronnych Starego Miasta przy placu Rapackiego, między Krzywą Wieżą a nieistniejącą Bramą Starotoruńską, datowany jest na lata 1246-62 (w 1246 r. Krzyżacy przekazali miastu jego dotychczasowe obwarowania, a w 1262 r. cały obowiązek obrony militarnej Torunia). Jest to jednocześnie najstarszy w Polsce mur miejski (następne kolejno pojawiły się we Wrocławiu: ok. 1260 r., Poznaniu: ok. 1275 r., Krakowie: po 1291 r.).

 

Fragment najstarszego odcinka murów obronnych w Polsce z lat ok. 1246 r. (przy dawnej Bramie Starotoruńskiej, ul. Pod Krzywą Wieżą / ul. Kopernika). Do jego budowy posłużyły cegły z najstarszej cegielni toruńskiej. Najstarszy mur był nieco ponadmetrowej grubości, wysokości ok. 5 m, zwieńczony szerokimi blankami (szer. blanki ok. 2,7 m, wys. 0,85 m, grubość 0,5 m). Odległość między blankami wynosiła 1,25 m, a co druga blanka zaopatrzona była w otwór obserwacyjny.

 

Swój silny system obronny posiadały wszystkie trzy toruńskie jednostki urbanistyczne: Stare Miasto, Nowe Miasto (mur istniał też pomiędzy nimi, tj. wzdłuż ulicy Podmurnej, nawet pomimo połączenia miast w 1454 roku) oraz Zamek Krzyżacki. Obwód murów staromiejskich wynosił 1,7 km, obwód murów nowomiejskich: 1,5 km.
Ponadto odrębnie ufortyfikowany był kościół Ducha Św. i klasztor benedyktynek-cysterek na Rybakach.

 

    

Fragment północnego odcinka murów obronnych Nowego Miasta (fot. po lewej) i fragment odcinka południowego wraz z rzutem Bramy Garbarskiej w nawierzchni ulicy

Nieodłącznym elementem obronnym tego systemu fortyfikacyjnego były baszty, bramy i barbakany. W ciągu 3-kilometrowej linii toruńskich murów obronnych znajdowało się około 54 baszt, 13 lub 14 bram i 2 barbakany typowe. Do dziś zachowało się: ok. kilometrowej długości odcinek murów, 9 baszt i 3 bramy.

 

Fragment murów miejskich Starego Miasta przy ul. Podmurnej wraz z jedną z baszt

 

Toruńskie średniowieczne obwarowania należały do najsilniejszych nie tylko w państwie krzyżackim, ale i na obecnych ziemiach polskich. Ich siła polegała na zastosowaniu podwójnych murów z międzymurzem, nawodnionej i obmurowanej fosy, wzniesieniu zespołów obronnych bram: Starotoruńskiej i Chełmińskiej składających się z barbakanów i baszt. Rozbudowane przedbramia posiadały kolejne 3 bramy (Prawa, św. Katarzyny, św. Jakuba).

Fortyfikacje takie miały tylko nieliczne miasta europejskie.

 

 

 

Od początku budowy tak mury, jak i baszty i bramy, obdzielane były ozdobami; zwyczaj dekorowania nie był czymś nadzwyczajnym i w tym typie budownictwa. Prawie zawsze na basztach i bramach umieszczano ceramiczne fryzy ornamentacyjne, wprowadzając także malowane motywy na tynkowanych blendach. Poszczególne odcinki murów przyozdabiano wprowadzając rombowe układy z ciemnych cegieł "zendrówek". Zasada dekorowania fortyfikacji tłumaczona jest m.in. tym, że miały one w oczach przyjezdnych i atakujących podkreślać bogactwo i potęgę miasta.
Mury, oprócz funkcji militarnych, dla średniowiecznego społeczeństwa miały charakter ideowy. Mur był symbolem miasta, określał jego granice, wewnątrz których toczyło się życie wg ustalonych zasad i norm prawnych.

 

Fragment zachowanego zdobienia murów obronnych. Odcinek w narożniku płd.-zach. Starego Miasta

Obrona murów, a tym miasta, była zadaniem mieszczan skupionych w Kurkowym Bractwie Strzeleckim (zobacz: Dom Bractwa Strzeleckiego), założonym około 1352 roku jako bractwo łucznicze. Poszczególny odcinek murów obsadzony był osobną załogą, która zań odpowiadała; załogi obronne tworzyli mieszkańcy poszczególnych kwartałów miasta. Jednak już w czasie polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej (1454-1466) Toruń utworzył dodatkowo oddziały złożone z żołnierzy zawodowych. Po drugim pokoju toruńskim (1466 r.) kończącym wojnę oddziały te były rozwiązane. Wkrótce jednak zawodowy oddział wojskowy stał się stałą strukturą organizacyjną tworząc - zgodnie z przywilejem królewskim - regularne wojsko toruńskie. Żołnierze tego oddziału, tworzący tzw. milicję miejską, pełnili służbę wartowniczą na murach i przy bramach, strzegli porządku publicznego i pomagali siłą egzekwować nakazy Rady Miejskiej. Siedzibą takich oddziałów był Odwach.

 

 

Odkryty wiosną 2022 r. doskonale zachowany fragment XIII-wiecznego muru zewnętrznego Nowego Miasta Torunia na terenie budowy Teatru Muzycznego