Toruńskie zabytki nieistniejące (niezachowane)
Toruński Średniowieczny Zespół Miejski - podobnie jak krakowski - szczęśliwie przetrwał nienaruszony II wojnę światową, która niemal doszczętnie zrównała z ziemią np. Gdańsk, Warszawę, Elbląg czy Głogów.
Nie znaczy to jednak, że dzisiejszy Toruń pod względem architektonicznym i liczbą zachowanych starych budowli nie różni się od tego Torunia dawnego. Owszem, miasto w swej strukturze i kilku najważniejszych "dominantach" architektonicznych jest takie samo (m.in. właśnie dlatego zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO), ale jest wiele znaczących budowli dziś już nie istniejących w krajobrazie miejskim Torunia, które istniały jeszcze 200 lat temu, i które odzwierciedlały potęgę Torunia i jego przynależność do kręgu cywilizacji i kultury północnoeuropejskiej (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności). Zostały one po prostu rozebrane (najczęściej w XIX wieku przez zaborcę pruskiego). Były to np. pełen ornamentów i symboliki alegorycznej Dwór Artusa, liczne gotyckie kościoły (z dawnych 9 kościołów gotyckich do dziś zachowały się tylko 3!), bramy miejskie (z dawnych 13 również 3), baszty (z dawnych około 54 tylko 9), mury obronne (z dawnych około 3 km tylko około 1 km)), uległy zniszczeniom podczas innych wojen (głównie szwedzkich w XVII wieku i zawieruch wieku XIX), albo zostały przebudowane (dotyczy to przede wszystkim kamienic mieszczańskich w XIX wieku).
Nie znaczy to jednak, że dzisiejszy Toruń pod względem architektonicznym i liczbą zachowanych starych budowli nie różni się od tego Torunia dawnego. Owszem, miasto w swej strukturze i kilku najważniejszych "dominantach" architektonicznych jest takie samo (m.in. właśnie dlatego zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO), ale jest wiele znaczących budowli dziś już nie istniejących w krajobrazie miejskim Torunia, które istniały jeszcze 200 lat temu, i które odzwierciedlały potęgę Torunia i jego przynależność do kręgu cywilizacji i kultury północnoeuropejskiej (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności). Zostały one po prostu rozebrane (najczęściej w XIX wieku przez zaborcę pruskiego). Były to np. pełen ornamentów i symboliki alegorycznej Dwór Artusa, liczne gotyckie kościoły (z dawnych 9 kościołów gotyckich do dziś zachowały się tylko 3!), bramy miejskie (z dawnych 13 również 3), baszty (z dawnych około 54 tylko 9), mury obronne (z dawnych około 3 km tylko około 1 km)), uległy zniszczeniom podczas innych wojen (głównie szwedzkich w XVII wieku i zawieruch wieku XIX), albo zostały przebudowane (dotyczy to przede wszystkim kamienic mieszczańskich w XIX wieku).
Spośród wszystkich dawnych a nieistniejących dziś obiektów architektonicznego dziedzictwa Torunia wiele odzwierciedlało wyjątkowy status i rangę Torunia przedrozbiorowego oraz jego dawną siłę ekonomiczną i polityczną (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności). Wiele obiektów było też po prostu doskonałymi dziełami architektury, wiele reprezentowało wysoki poziom i wiele symbolizowało dawną toruńską rację stanu (zobacz: Respublica Thorunensia, wielkie miasto pruskie).
Nieistniejące obiekty, które uważamy za najbardziej dotkliwe i znaczące straty w zakresie toruńskiego dziedzictwa i nauki powszechnej uszeregowaliśmy wg hierarchi ważności:
1 | Rozbiórka XIV-wiecznego kościoła św. Mikołaja i klasztoru Dominikanów, 1820-1834 r.Była to jedna z najbardziej monumentalnych gotyckich budowli Torunia o dobrej architekturze i cennych zabytkach sztuki wyposażenia wnętrza. Rozbiórka spowodowała stratę niepowetowaną i była wręcz katastrofą dla nauki i dziedzictwa hanzeatyckiego kręgu kulturowego. Dotyczy ona nie tylko kontekstu architektury, zabytków wyposażenia wnętrza, ale również historycznego znaczenia konwentu Dominikanów pod względem religijno-ideowym, intelektualnym i kulturowym. Tu bowiem działała jedna z bogatszych w Prusach bibliotek średniowiecznych, funkcjonowało partykularne studium teologii, przebywali tu lektorzy sztuki, teologii, filozofii, magistrzy studentów. >>>
2 | Rozbiórka XIV-wiecznego Dworu Artusa, 1802 r.
Dawny Dwór Artusa - siedziba ekskluzywnego Bractwa św. Jerzego i - później - innych bractw-Ław - należał do najbardziej reprezentacyjnych gmachów w Toruniu. Zwłaszcza po renowacji renesansowej w 1626 r. i barokowej w 1701 r., w swym gotyckim zrębie, prezentował się niezwykle okazale i bogato.
Jednocześnie był wyrazem charakterystycznej dla Torunia i innych bogatych miast północnych - a nieznanej dla miast polskich poza Gdańskiem i Elblągiem - specyficznej kultury i tradycji arturiańskiej oraz nowożytnej kultury opartej na idei miasta-republiki i cnotach antycznych >>>
3 | Zniszczenie w wyniku szwedzkiego bombardowania XVII-wiecznej Sali Rady Ratusza Staromiejskiego, 1703 r.Sala Rady (Senatu) była najwytworniej ozdobionym pomieszczeniem w toruńskim Ratuszu Staromiejskim. Bogate dekoracje jej 12-dzielnego stropu nasycone alegoriami wyrażały najpełniej nowożytną toruńskość i najistotniejsze treści toruńskiej polityki, racji stanu, wzór miasta idealnego i idealnie rządzonego przez światłą i sprawiedliwą Radę. Podkreślały samostanowienie i niezależność władzy w Toruniu.
To szczytowe osiągnięcie sztuki o treściach północnoeuropejskiego humanizmu protestanckiego w Toruniu i jedno z najwybitniejszych i najbardziej wyjątkowych dzieł renesansowych w skali Europy. >>>
To szczytowe osiągnięcie sztuki o treściach północnoeuropejskiego humanizmu protestanckiego w Toruniu i jedno z najwybitniejszych i najbardziej wyjątkowych dzieł renesansowych w skali Europy. >>>
4 | Zniszczenie w pożarze XIV-wiecznego zwieńczenia-hełmu wieży Ratusza Staromiejskiego, 1703 r.Toruński Ratusz Staromiejski uważany przez historyków sztuki za jedno z największych osiągnięć architektury gotyckiej w Europie oraz za manifestację potęgi hanzeatyckiego średniowiecznego Torunia w 1703 r. uległ poważnemu zniszczeniu. W wyniku szwedzkiego ostrzeliwania Torunia przestał istnieć w okazałej formie gotycki Ratusz, który rozbudowany w stylu manieryzmu był symbolem dumnej i niezależnej republiki toruńskiej. Pozbawiony wtedy wielu dominujących elementów architektonicznych pozostaje obecnie zubożony >>>
5 | Rozbiórka XIV-wiecznego Ratusza Nowomiejskiego, 1818 r.Gotycki Ratusz Nowomiejski był w dawnym Toruniu drugim ratuszem miejskim. Do 1454 r. funkcjonował jako siedziba władz Nowego Miasta Torunia - odrębnego, samodzielnego miasta powstałego w 1264 r. tuż za wschodnim murem obronnym Starego Miasta Torunia. Pomimo połączenia obu miast w 1454 r. istniał nadal jako pomocnicza siedziba. W 1568 r. rozbudowano zwieńczenie jego wieży w stylu renesansu, co było pierwszą formą tego stylu w Toruniu. >>>
6 | Rozbiórka dwóch XV-wiecznych barbakanów, 1703 r.Toruń jako jedyne miasto na obecnych ziemiach polskich posiadał dwa barbakany typowe usytuowane przed bramami miejskimi oraz kolejne trzy przedbramia, z których szczególnie rozbudowaną formę quasi barbakanu posiadała Brama św. Jakuba.
Wyjątkowość toruńskich barbakanów polega też na tym, że były to pionierskie takie budowle obronne na ziemiach polskich, zbudowane w 1. poł. XV w., które stały się bezpośrednim pierwowzorem dla barbakanu krakowskiego.
Istnienie takich rozbudowanych i nowoczesnych budowli obronnych świadczy o niezwykle wysokim znaczeniu Torunia również w dziedzinie obronności. >>>
Wyjątkowość toruńskich barbakanów polega też na tym, że były to pionierskie takie budowle obronne na ziemiach polskich, zbudowane w 1. poł. XV w., które stały się bezpośrednim pierwowzorem dla barbakanu krakowskiego.
Istnienie takich rozbudowanych i nowoczesnych budowli obronnych świadczy o niezwykle wysokim znaczeniu Torunia również w dziedzinie obronności. >>>
7 | Rozbiórka XVII-wiecznych: Odwachu i Zbrojowni, XIX w.Odwach i Zbrojownia były symbolami militarnej siły Torunia, a jednocześnie jego uprawnień wynikających z królewskich przywilejów zwolnienia od kwaterunku wojsk koronnych oraz prawa do posiadania własnych miejskich stałych sił zbrojnych (wojska). Posiadanie przez Toruń własnego wojska było dowodem dużej niezależności miasta i znaczenia. >>>
8 | Rozbiórka XIV-wiecznych kościołów: św. Jerzego, św. Wawrzyńca, Ducha św. Liczne kościoły średniowieczne były wyrazem wielkości miasta. W Toruniu było 9 kościołów powstałych w okresie średniowiecza. Do dziś zachowały się tylko 3. Te symbole kultury okresu przedrozbiorowego zniknęły z przestrzeni miasta przede wszystkim w 1. poł. XIX w.
Zobacz niżej.
9 | Rozbiórka średniowiecznych murów miejskich, bram i baszt, po 1873 r.Z uwagi na fakt, że Toruń już od XIII w. był jednym z najlepiej ufortyfikowanych miast ziem polskich, rozbiórka tych fortyfikacji w 2. poł. XIX w. jest szczególną stratą. Tym większą, że zniszczeniu uległo wiele obiektów stanowiących wyjątkową architekturę obronną, jak np. Brama Paulerska, Brama Chełmińska, Brama św. Jakuba i liczne baszty, których było ok. 50, a do dziś dotrwało jedynie 9.
Zobacz niżej.
10 | Rozbiórka i przebudowa licznych kamienic i pałaców patrycjuszowskich, 2. poł. XIX w.W XIX w., w okresie upadku i zubożenia Torunia, większość dawnych stylowych kamienic patrycjuszowskich została zniszczonych m.in. przebudową na przeludnione kamienice wielomieszkaniowe czynszowe o niskim standardzie mieszkań. Zmieniano układ i podział wnętrz, likwidowano m.in. charakterystyczne wielkie sienie, a co się z tym wiąże przekształcano fasady niszcząc ich ozdobną stylową formę, pozbawiając szczytu, drastycznie przebudowując partery i pokrywając całość często bezstylowym tynkiem. Sytuacja przebudowy zniszczyła wiele cennych elementów i historycznego wyposażenia dawnego jednorodzinnego domu mieszczańskiego oraz zniszczyła charakterystyczne i wyjątkowe cechy kamienic z okresu ich świetności, świadczących o przynależności Torunia do kręgu cywilizacji i architektury północnoeuropejskiej, wyróżniającej i odmiennej wobec architektury wielu miast polskich. >>>
11 | Żuraw portowy i port Toruń jako największe śródlądowe miasto portowe dawnej Rzeczypospolitej wyposażony był w umocnione i rozbudowane nabrzeże portowe. Jednym z jego elementów był żuraw - dźwig portowy służący do przeładunku towarów. Port rzeczny, będący podstawą wspaniałego rozkwitu dawnego Torunia, istniał 700 lat, został zlikwidowany decyzją władz wojewódzkich w Bydgoszczy w końcu lat 60. XX w. >>>
Zobacz na mapie:
dziedzictwo nieistniejące
