Epitafia w kościele Mariackim

Epitafia znajdujące się od XVI w. w toruńskim kościele Mariackim są wyjątkowym w skali ogólnopolskiej zabytkiem sztuki. Po pierwsze są to obiekty o wysokim poziomie artystycznym, po drugie w przeważającej liczbie wykonane są w stylu manieryzmu niderlandzkiego charakterystycznego dla kultury północnych miast protestanckich, a niespotykanego w miastach polskich i po trzecie wreszcie - dedykowane są osobom stanu mieszczańskiego (protestantom), a nie duchownego czy szlacheckiego (katolikom), jak w wielu innych miastach polskich.

Epitafia tutejsze powstały w okresie użytkowania kościoła Mariackiego przez luteran i kalwinów, a więc w okresie nowożytnej świetności Torunia, w czasach dominacji protestantyzmu nad katolicyzmem w Toruniu.

To właśnie w tym okresie kościół Mariacki był ośrodkiem protestanckich, bogatych mieszczan i patrycjatu Torunia, dlatego tu spotykamy epitafia prawie wyłącznie mieszczańskie. 
 
Obrazy epitafijne z Torunia (zarówno w kościele Mariackim, jak i częściowo w katedrze Świętojańskiej) wiążą się z tradycjami malarstwa północnego 1. połowy XVI w., którego wpływy i tradycje sięgały również na 1. połowę XVII w. do warsztatów takich jak toruńskie czy gdańskie.
Zasadnicze cechy tego wielowarstwowego laserunkowego malarstwa epitafijnego wywodzą się w prostej lini od niderlandzkiego warsztatu braci van Eycków. Przemiany jakie przechodziło malarstwo sztalugowe na przestrzeni XVI w. były spowodowane ciągłymi poszukiwaniami i udoskonaleniami natury technicznej oraz technologicznej i to zarówno na północy jak i na południu Europy. Wymiana doświadczeń artystycznych i technicznych między tymi rejonami była w owym okresie bardzo szeroka i owocna. Spowodowało to wytworzenie się w malarstwie północnoeuropejskim XVI w. pewnych specyficznych cech, które w tradycyjnym systemie wykreowały nowy model będący konglomeratem starych głęboko zakorzenionych metod z nowymi prądami występującymi najpierw w sztuce włoskiej na przełomie XV i XVI w.

Doskonały przykład tych przemian stanowią właśnie obrazy toruńskie. Każdy z nich zawiera pewne odchylenie od klasycznych norm stosowanych w europejskim malarstwie północnym XVI w.

 

Epitafia protestanckie, pomimo religijnych odniesień i nawiązań w swojej ornamentyce, służyły przede wszystkim przekazaniu informacji o doczesnej chwale poszczególnych upamiętnianych osób i ich rodów. Luterańska i kalwińska doktryna religijna nie stosowała bowiem modlitw za zmarłych, o których zbawieniu lub potępieniu decydować miał sam Bóg.

 

Do dziś zachowane epitafia protestanckie w toruńskim kościele Mariackim są ledwie fragmentem z dawnej dużej ich liczby. Kościół ten, jako główna świątynia Torunia był przez niemal 200 lat prawdziwym panteonem toruńskiej elity patrycjuszowskiej.

To najstarsze epitafium w kościele Mariackim poświęcone jest patrycjuszowskiej rodzinie von der Linde, która odgrywała znaczącą rolę w Toruniu już od XIV w.

Centralnym elementem jest obraz z przedstawieniem Sądu Ostatecznego, ujęty ozdobnym drewnianym obramieniem architektonicznym z jońskimi kolumnami o trzonach zdobionych w dolnej części ornamentem okuciowym, typowym dla stosowanego w nowożytnym Toruniu manieryzmu niderlandzkiego. Zresztą sam obraz również ma cechy tego stylu. Kolumny wsprate są na cokołach z wyobrażeniami serca, z którego wyrastają kwiaty Nieśmiertelności. Pomiędzy cokołami, poniżej obrazu, umieszczona jest tablica inskrypcyjna, która szczególnie wzmiankuje burmistrza Nicolasa von der Linde, zmarłego w 1563 r. i jego syna Nicolasa zmarłego w 1574 r. oraz ich żony: Annę Fridewald (zm. 1557 r.) i Barbarę Ficken (zm. 1584 r.).

Scena Sądu Ostatecznego rozgrywa się na tle rozległego krajobrazu.

Dzieło zostało wykonane w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Znajduje się na zachodnim południowym filarze międzynawowym w toruńskim kościele Mariackim.

W zwieńczeniu widoczne dwa tonda z herbami Mochingerów (po lewej) i Strobandów. Herbom towarzyszą alegoryczne figury Wiary, Nadziei i Miłości.

W środkowej częsci obraz ze sceną Wskrzeszenia Łazarza, ukazaną w ciemnym wnętrzu skalnej pieczary, pełniącej funkcję grobowca. Przez wejście widać rozległy krajobraz i dalsze postaci spieszące obejrzeć niecodzienne wydarzenie. 

Po bokach obrazu rzeźbione figury kariatyd przedstawiających Mądrość i Sprawiedliwość.

Obraz dolny przedstawia klęczących członków rodziny Mochingerów (na przeciw siebie Katarzyna ze Strobandów (zm. 1604) i Martin Mochinger (1537-1590), za którym klęczą synowie). Całość obramowana jest kotarami, zza których wyłania się wnętrze kościoła. Postaci ukazane zostały we współczesnych strojach z charakterystycznymi białymi kryzami (zobacz: Jak ubierali się dawni torunianie).

Znajduje się w nawie południowej kościoła Mariackiego. Poświęcone jest Christianowi Strobandowi (1482-1531) i jego synowi, Johanowi (1511-1585) oraz ich żonom: Annie Stetten z Gdańska (1490-1560) i Margarethe Esken z Torunia (1515-1563).

Zostało ufundowane przez Heinricha Strobanda (syna Johana) - najwybitniejszego prezydenta w dziejach Torunia. Wykonane w gdańskim warsztacie Willema van dem Blocke.

Epitafium jest dwójdzielne, każdemu ze Strobandów poświęcona została osobna tablica inskrypcyjna. Po bokach i pomiędzy tablicami umieszczono trzy kariatydy - figury alegoryczne, od lewej: Wiara, Miłość (niezachowana), Nadzieja.

Poniżej znajdują się owalne tablic inskrypcyjne obu żon.

 

Dzieło to uznawane jest za najlepsze spośród toruńskich epitafiów. Wykonane w stylu manieryzmu niderlandzkiego w 1594 r. przez malarza Fabiana i rzeźbiarza Macieja Neisserów, którzy stworzyli to epitafium dla zmarłych rodziców.

Epitafium ma dla Torunia szczególne znaczenie nie tylko jako doskonałe dzieło sztuki snycerskiej i malarskiej w charakterystycznym dla protestanckich miast północnych stylu, ale również dlatego, że w obrazie górnym ze sceną Chrztu Chrystusa (164 x 138 cm) występuje nadwiślańska panorama Torunia. Widok miasta jest najstarszą z zachowanych do dziś panoram i stanowi schemat dla późniejszych panoram w malarstwie i grafice. Obraz dolny (66 x 103 cm) przedstawia rodzinny portret zbiorowy na tle antykizującego wnętrza kościoła i kotar.

Pomnik poświęcony jest zmarłemu w wieku 17 lat uczniowi słynnego Gimnazjum Akademickiego, jedynemu synowi Georga Mucka von Muckendorf, radcy dworu księcia legnickiego.

Głównym elementem jest czarna tablica inskrypcyjna, po bokach której znajdują się okazałe uszaki z ornamentem małżowinowo-chrząstkowym. W nichh umieszczone są po dwie tarcze herbowe w tondach i główki puttów.

Nad i pod tablicą główną znajdują się dwie znacznie mniejsze tablice.

Epitafium zwieńczone jest kolejnym kartuszem z różą wśród cierni i hebrajskim napisem Jahwe w promienistym otoczeniu.

Epitafium Anny z Leszczyńskich Potockiej jest jednym z niewielu epitafiów w toruńskim kościele Mariackim poświęconych przedstawicielom szlachty, tj. osobom spoza stanu mieszczańskiego. Anna z Leszczyńskich Potocka (1615-1653) była wyznania luterańskiego. Związana była z najgłośniejszymi rodami Rzeczypospolitej.

Bezpośrednim wzorcem dla tego epitafium był portal mauzoleum królewny Anny Wazy z tego samego toruńskiego kościoła.

Pomnik ku pamięci chirurga i lekarza miejskiego toruńskiego (1624-1704) i jego żony z domu Bliwernitz (zm. 1683 r.) wisi na ścianie północnej prezbiterium toruńskiego kościoła Mariackiego. W obecne miejsce został przeniesiony w latach 30. XX w. ze wschodniej ściany nawy południowej.

Centrum stanowi brązowa płaskorzeźbiona scena Wskrzeszenia Łazarza (na której widnieje data 1638), po bokach której stoją dwie kamienne figury alegorii: Wiara z księgą (po lewej) i Nadzieja z kotwicą. Obok nich, na zewnątrz epitafium dwa uszaki z główkami puttów i czarnymi, pustymi tondami.

Nad gzymsem, po bokach dwa kolejne putta, leżące, trzymają zegar i czaszkę - symbole przemijania.

Całość wieńczy kolejna figura alegoryczna stojąca na postumencie wspartym na główce putta.

W dolnej części epitafium rozbudowany zwis z tablicą inskrypcyjną, na której data 1683.

Epitafium utrzymane w stylu nidrlandzkiego manieryzmu stosowanego w sztuce i architekturze toruńskiej.
Być może zostało przeniesione z kościoła św. Jakuba na Nowym Mieście i wtórnie wykorzystane (zobacz: "Malowana kotara" w: Tajemnicze odkrycia w kościele św. Jakuba).

Wisi na ścianie południowej prezbiterium kościoła Mariackiego. Ma formę tarczy herbowej w otoczeniu wyobrażeniami wielu róznych rodzajów broni. Wolff von Pistorius był pułkownikiem wojsk polskich i saskich.

W dolnej części znajduje się niewielka tablica z inskrypcją w jęz. niemieckim, w tłumaczeniu: "co Bóg czyni jest najlepsze".

To jedyne epitafium w toruńskim kościele Mariackim poświęcone osobom wyznania katolickiego. Powstało w czasach, gdy kościół po odebraniu w 1724 r. protestantom (luteranom) znajdował się w rękach katolickich (bernardynów).

Epitafium znajduje się na ścianie południowej w prezbiterium. Dwa klasycysctyczne portrety upamiętnianych osób znajdują się pod koroną, z której wyłania się otaczająca te portrety barokowa kotara..

Marceli był starostą lipnowskim w okresie zaboru niemieckiego (pruskieg), stąd na obrazie przedstawiony został w pruskim mundurze urzędniczym. Poniżej portretów herby rodowe (pod portretem Brygidy herb Czapskich).